196,197

ona jednak w tym wypadku równoznaczna z dowolnością lub obojętnością dla wersowego rozmiaru, a wynika z dopuszczenia do uczestnictwa w rytmicznych przyrównaniach pewnej ilości różnorodnych komponentów. Znaczy to, że przez utwór przebiegać może kilka pasm rytmicznych opartych na różnych wersowych długościach. Poza tym nieliczne wersy mogą być z tego rodzaju odpowiedniości wyłączone i w bezpośrednim sąsiedztwie nie mieć swoich rytmicznych ekwiwalentów w postaci analogicznych formatów. Wersy takie stanowią przewidziane przez ogólne zasady wierszotwórcze — wyjątki, dość często obdarzane z tej racji określoną funkcją w kompozycji całego tekstu. Nieregularny wiersz sylabiczny wykorzystuje w charakterze budulca formaty dobrze znane i utrwalone w tradycji regularnego sylabowca. Ich sylabowcowe pochodzenie przejawia się w tym, że zachowują bez względu na kontekst, w jakim się znajdują, ustalone obyczajem miejsce działu średniówkowego: trzynastozgłoskowiec po sylabie siódmej, jedenastozgłoskowiec po piątej.

Ze względu na czytelność rytmiczną, utwory pisane nieregularnym sylabowcem ograniczają się do przeplotu niewielu różnych formatów, a układ ich podporządkowany zostaje pewnym prawidłowościom kompozycyjnym. Powstaje w ten sposób; woista architektonika wersowa. Wytworzyło się kilka najczęściej spotykanych porządków jej komponowania, niejednokrotnie występujących 'równocześnie i w przemieszaniu. Trzy z nich omówimy przykładowo.

IJ

1) Wiersz opiera się'na jednym, dominującym formacie podstawowym, który podlega modyfikacjom przez włączanie weń wersów innej długości, bądź do niego upodobnionych (jak w części II Dziadów), bądź też z nim skontrastowanych, jak w następującym fragmencie z „Prologu” części III Dziadów:

Więzień:

[...]

Mędrcy mówią, że sen jest tylko przypomnienie— 13 (7+6) zgl.

Mędrcy przeklęci!    5    zgl.

Czyż nie umiem rozróżnić marzeń od pamięci?    13 (7+6) zgl.

Chyba mnie wmówią, że moje więzienie    11    (5+6)    zgl.

Jest tylko wspomnienie.    6    zgl.

Mówią, że senne czucie rozkoszy i kaźni    13 (7+6) zgl.

Jest tylko grą wyobraźni;—    8    zgl.

Głupi! zaledwie z wieści wyobraźnią znają    13 (7+6) zgl.

I nam wieszczom o niej bają!    8 zgl.

(A. Mickiewicz Dziady, cz. IIT, „Prolog”, w. 73 81)

2) Najczęściej spotykana postać nieregularnego sylabowca to przeplot kilku formatów, przy czym zdarzać się mogą kilkuwersowe wstawki
równosylabiczne. Oto przykład z oświeceniowej bajki:
Kacy ja mocniejszego zawcly lepsza bywa.	a	13 (7+6) zgł.
Zaraz wam tego dowiodę,	b	8 zgł.
(idzie bieży krynica żywa,	a	8 zgł.
Poszło jagniątko chlipać sobie wodę.	b	11 (5+6) zgł.
Wilk tam na czczo nadszedłszy, szukając napaści,	a	13 (7 1 6) zgł.
Itzckl do baraniego syna:	b	8 zgł.
,,l któż to ośmielił waści,	a	8 zgl.
Z.c się tak ważysz mącić mój napitek ?	c	U (5+6) zgl.
Nie ujdzie ci bez kary tak bezecna wina.”	b	13 (7+6) zgł.
Baranek odpowiada, drżąc z bojaźni wszytek:	c	13 (7+6) zgl.
„Ach, panie dobrodzieju, racz sądzić w tej sprawie	a	1 13 (7+6)zgł.
Łaskawie.	a	3 zgł.
Obacz, że niżej ciebie, niżej stojąc zdroju,	b	\ 13 (7+6) zgł.
Nie mogę mącić pańskiego napoju”.	b	| 11 (5+6) zgł.
flf	(S. Trembecki Wilk i baranek, w. 1 — 14)
3) Bardziej wyspecjalizowanym,^	rzadziej spotykanym sposobem
układu nieregularnego sylabowca jest grupowanie wersów w porządku rosnących lub malejących długości. Chwyt ten, wielokrotnie powtórzony, szczególnie dużą rolę odegrał w komponowaniu sceny przed komnatą cara w Kordianie, gdzie skracanie wersów jest skojarzone z narastającym
przerażeniem bohatera:
Kordian:
(idąc naprzód z karabinem)
Puszczajcie mię! puszczajcie! jam carów morderca; 13 (7+6) zgl.
Idę zabijać... ktoś mnie za włos trzyma.		11 (5 + 6) zgl.
Imaginacja:
Słuchaj! ja mówię oczyma.		8 zgł.
Strach:
Słuchaj! mówię biciem serca.		8 zgł.
Kordian:
Nikogo nie ma,		5 zgł.
Ktoś gada...		3 zgl.

(J. Słowacki Kordian, akt III, sc. V, w. 488—493)

O postaci i funkcjach nieregularnego sylabowca w określonym utwo-i/t decyduje nic tylko architektonika formatów, ale także współdziała

li