img954 (4)

właśnie dźwięczność jest w tym wypadku cechą dystynktywną, że to właśnie ona jest wykładnikiem różnicy znaczeń wyrazu [tata] — tata względem wyrazu [data] — data. Głoski [t] i [d] wchodzą zatem w opozycję fonologiczną pod względem dźwięczności.

Opozycją fonologiczną nazwiemy bowiem zestawienie wyrażeń pozostających w relacji przeciwieństwa na podstawie takiej cechy fonetycznej (np. dźwięczności), która w danym języku naturalnym służy rozróżnianiu znaczeń wyrazów.

W literaturze fonologicznej (zob. Trubiecki, Laskowski 1978: 228—229, Milewski 1967:42—44 itp.) wyróżnia się trzy typy opozycji fonologicznych, a mianowicie: 1. Opozycje pr ywatywne — ich istota polega na tym, że zestawiamy dwa wyrażenia językowe, z których jedno posiada, drugie nie posiada tej samej cechy odróżniającej.

Przykładem tego typu opozycji może być różnica co do dźwięczności obserwowana między cytowanymi wyżej głoskami [d] oraz [t], por.: dama — [dama] : [tama] — tama [d] : [t]

To wyrażenie, które posiada cechę dystynktywną (odróżniającą), nazwiemy członem nacechowanym opozycji. Wyrażenie, które nie posiada cechy dystynktywnej, nazwiemy natomiast członem nienacecho-w a n y m. Za człon nacechowany w wyżej cytowanej parze uznamy głoskę [d]. Powiemy zatem, że cechą dystynktywną we współczesnej polszczyźnie jest dźwięczność.

Można byłoby pokusić się o dokładnie odwrotną interpretację — można byłoby bowiem przyjąć, że cechą dystynktywną charakterystyczną dla języka polskiego jest bezdźwięczność. Członem nacechowanym, bo posiadającym tę cechę byłaby w takim ujęciu głoska [t], [d] uznalibyśmy zaś za człon nienace-chowany.

Wybór jednej spośród przedstawionych tutaj możliwości interpretacyjnych nie jest wynikiem arbitralnych decyzji badacza. Powszechnie przyjmuje się, że członem nacechowanym opozycji prywatywnej, czyli posiadającym cechę dystynktywną, jest to wyrażenie, które występuje w mniejszej liczbie kontekstów. Zwróćmy zatem uwagę na fakt, że głoski bezdźwięczne mogą występować aż w trzech pozycjach. Dźwięki tego typu mogą pojawić się zarówno w nagłosie, w śródgłosie, jak i w wygłosie, por.: tak — [tak] — [t] występuje w nagłosie

artysta — [artysta] — głoska [t] dwa razy występuje tutaj w śródgłosie kot — [kot] — głoska [t] występuje w wygłosie

Głoski dźwięczne pojawiają się tymczasem jedynie w nagłosie lub w śródgłosie wyrazów. Nigdy nie występują natomiast w absolutnym wygłosie (przed pauzą). W tej pozycji ulegają ubezdźwięcznieniu, por.: dwa — fdva] — [d] występuje w nagłosie pada — [pada] — [d] występuje w śródgłosie

kod — [kot] — przed pauzą następuje ubezdźwięcznienie, pojawia się głoska [t]

Zgodnie ze scharakteryzowanymi tutaj postulatami za człon nacechowany w parze [d] : [t] uznamy głoskę [d]. Przyjmujemy jednocześnie, że cechą dystynktywną znamienną dla współczesnej polszczyzny jest dźwięczność.

Ze względu na zasięg cechy dystynktywnej stanowiącej podstawę opozycji prywatywnych wyróżnia się dwie podklasy zestawień, a mianowicie:

a)    opozycje prywatywne proporcjonalne —przeciwstawienia przeprowadzone na podstawie takiej cechy, która dotyczy więcej niż jednej pary wyrażeń danego języka naturalnego. Opozycje takie mają regularny charakter. Są one podstawą korelacji fonologicznych danego języka. Np. we współczesnej polszczyźnie można mówić o korelacji dźwięczności. Jest to bowiem cecha odróżniająca, na podstawie której można przeciwstawić wiele par polskich wyrażeń, por.:

[b] : [p]-* bo — [bo] : [po] — po

[d] : [t] -►    dama — [dama] : [tama] — tama

[g] : [k]-► góra — [gura] : [kura] — kura

[v] : [f] -* wór — [vur] : [fur] — fur

[z] : [s] -►    koza — [koza] : [kosa] — kosa

[ź] : [ś] -►    kozi — [koźi] : [kośi] — kosi

Proporcjonalny charakter ma także opozycja pod względem szczelinowo-ści. Powiemy zatem, że dla współczesnej polszczyzny charakterystyczna jest korelacja fonologiczną szczelinowości (frykatywności). Cecha ta — podobnie jak dźwięczność — służy rozróżnianiu znaczeń więcej niż jednej pary wyrażeń współczesnego języka polskiego, por.:

[s] : [t] -► sok — [sok] : [tok] —- tok

[z] : [d]-► gaza — [gaza] : [gada] — gada

[v] : [g]-► woń — [voń] : [goń] — goń

b)    opozycje prywatywne izolowane — są to przeciwstawienia przeprowadzane na podstawie takiej cechy dystynktywnej, która dotyczy tylko jednej pary wyrażeń danego języka.

We współczesnej polszczyźnie izolowany charakter ma opozycja pod względem boczności, na podstawie której odróżniamy [1] od [r], por.: lok — [lok] : [rok] — rok lama — [lama] : [rama] —- rama lektor — [lektor] : [rektor] — rektor

Nie ma w języku polskim innej pary wyrażeń, które charakteryzowałyby się bocznością. Powiemy zatem, że cecha ta nie tworzy korelacji fonologicznej znamiennej dla współczesnej polszczyzny.

2. Opozycje gradualne (stopniowe) — ich istota polega na ty m, że zestawiamy przynajmniej trzy wyrażenia, spośród których wszystkie posiadają daną cechę dystynktywną. Różnią się one jedynie intensywnością (natężę-