1979295�8838387133720A4993449 o

2.1. Formy i funkcje pieniądza

Pieniądz to prawnie określony środek płatniczy, który może wyrażać, przechowywać i przekazywać wartość ściśle związaną z realnym produktem społecznym¹. Pieniądz jako kategoria ekonomiczna powstał w wyniku podziału pracy. Rozpatrując chronologicznie powstanie pieniądza, należy wskazać, że pierwotny pieniądz, jako pieniądz kruszcowy, powstał w Egipcie w III tysiącleciu p.n.e.². Początkowo pieniądz przybierał różne formy. Zazwyczaj formą pieniądza były towary konsumpcyjne. Z czasem rolę pieniądza zaczęły pełnić różne metale. Na początku pieniądz był zjawiskiem typowym dla realnej strefy gospodarowania i nie miał związku z wyodrębnionym później jego znaczeniem finansowym. Warto podkreślić, że dokonania w zakresie zastosowania pieniądza w Europie zostały wyprzedzone przez kraje starożytne. To tam najwcześniej używano sztabek złota jako pieniądza³. Były one wprowadzane do obiegu przez urzędników pracujących przy świątyniach. Forma sztabek okazała się mało wygodna i zaczęto poszukiwać innych form. Sztabki zostały zastąpione kulkami, krążkami itp. Ostatecznie upowszechniły się pieniądze w formie krążków. Do tworzenia pieniądza krążkowego z blachy wykorzystywano technikę bicia młotkiem. Stąd charakterystyczne dla pieniądza metalowego jest pojęcie „bicie pieniądza”. W starożytnym Rzymie największym emitentem pieniądza metalowego była Świątynia Junony Monety - stąd pochodzi nazwa „moneta”. Bijąc monety, ich emitenci obniżali wartość kruszcu w monecie w stosunku do jej wartości wymiennej. Dzięki tej różnicy dodatkowe zyski osiągał emitent. Na dłuższą metę praktyka ta stawała się uciążliwa. Monety starsze o wyższej zawartości kruszcu podlegały tezauryzacji. Były one wycofywane z obiegu i zastępowane były pieniądzem gorszym. Stąd znane prawo M. Kopernika i T. Greshama mówiące, że pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy. W następnej kolejności obserwowany był proces dematerializacji pieniądza. Dochodziło do niego w sytuacji przekazywania pieniądza w złocie w depozyt tzw. złotnikom. Wówczas w zamian za przekazane monety wystawili oni kwity depozytowe. Stanowiły one zobowiązanie owych złotników do natychmiastowego zwrotu złota. Kwit depozytowy zaczął w obiegu zastępować pieniądz kruszcowy. W praktyce kwity depozytowe odgrywały rolę pieniądza papierowego. Z czasem okazało się, że wartość wyemitowanych kwitów depozytowych przekroczyła wartość zdeponowanego złota. Złotnicy zaczęli pobierać oprocentowanie z tytułu zdeponowania u nich złota. Umożliwiło im to dodatkową emisję kwitów depozytowych, określanych mianem weksli, a więc złotnicy stali się bankierami⁴. I w tym momencie pieniądz zaczął odgrywać rolę finansową. Pieniądz w banku miał formę noty bankowej - stąd pochodzi pojęcie banknotu.

Wymiana kwitów na monety była gwarantowana przez emitentów, czyli przez bank. Jednakże część z nich nie była w stanie wywiązać się z tych zobowiązań. Emitowane przez nie kwity depozytowe traciły wartość i prowadziło to do upadku wielu banków. W tej sytuacji rosła rola największych banków, które stopniowo uzyskiwały status banków centralnych. Początkowo dla banknotów ustalono kurs oficjalny. Ilość pieniądza w obiegu była uzależniona od wielkości złota. Następnie wielkość emisji pieniądza papierowego wielokrotnie przekraczała wielkość zapasów złota.

W Polsce i w wićlu krajach po I wojnie światowej przywrócono wymienialność na złoto. Po II wojnie światowej, odstąpiono od tej praktyki, jedynie tylko w USA do 1971 r. realizowano wymienialność dolara na złoto⁵. Po tej dacie kraj ten także zawiesił wymienialność pieniądza papierowego na złoto. Od tej pory nie występuje pojęcie wymienialności w odniesieniu do złota. Wymienialność występuje jedynie w odniesieniu do walut. W wieku XX dokonała się całkowita dematerializacja pieniądza. Pieniądz złoty i srebrny przestał odgrywać wcześniejszą rolę i został zastąpiony przez banknoty i bilon, które są nazwane znakami pieniężnymi⁶. Znaki pieniężne są emitowane przez banki centralne (NBP) pod nadzorem Rady Polityki Pieniężnej. Banknoty i monety określane są mianem pieniądza gotówkowego.

Obok tej formy, występuje począwszy od średniowiecza pieniądz bezgotówkowy. Pieniądz ten nosi nazwę pieniądza żyrowego lub wkładowego, nie ma postaci materialnej i występuje w formie zapisu księgowego. Jest tworzony przez banki, które przeprowadzają operacje bezgotówkowe. Źródłem pieniądza żyrowego są wkłady depozytowe różnych podmiotów i udzielane są z nich kredyty. Współczesny pieniądz nie jest pieniądzem złotym ani srebrnym. Znajdujący się w obiegu pieniądz papierowy nie jest w tradycyjnym rozumieniu banknotem, aczkolwiek ma taki napis. W tym miejscu postawimy pytanie. Czym jest współczesny pieniądz? Współczesny pieniądz jest⁷:

•    papierowy,

•    państwowy,

•    zabezpieczony towarami i usługami,

•    kredytowy,

•    nie wymaga kosztów zamiany na towar czy usługę.

1

   D. Korenik, S. Korenik, Podstawy finansów, WN PWN, Warszawa 2004, s. 35.

2

   Ibidem.

3

   Z. Dobosiewicz, Wprowadzenie do finansów i bankowości, WN PWN, Warszawa 2005, s. 18.

4

   D. Korenik, S. Korenik, Podstawy finansów, op.cit., s. 36.

5

   Z. Dobosiewicz, Wprowadzenie..., op.cit., s. 20.

6

   Ibidem, s. 21.

7

   S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, PWE, Warszawa 2002, s. 117.