198,199

jącez nią układy składniowo-intonacyjne oraz rymowe. Efekty intonacyjne, podobne do tych, jakie w regularnym sylabowcu wywołuje przerzu-tnia, powstają tutaj dzięki zmianom rozmiarów wersowych, co pozwala na celowe, odmienne od prozaicznego rozczłonkowanie zdań. Uzyskują one wówczas nową barwę znaczeniową. Nierzadko jest to odcień żartobli-wości nadany bajkowej narracji przez zaskakującą segmentację zdań, ostre kontrasty formatów, nieoczekiwane wydłużenie lub skrócenie wersu, nagle zbliżenie rymujących się słów:

Chmiel chciał się ziemią sunąć, bo mu to niemiło

Było,

Iż musiał szukać wsparcia i pomocy.

(I. Krasicki Chmiel, w. 1 —3)

Do gry rozmaitych konfiguracji układów wersowych i zdaniowych włączają się układy rymowe. Mogą się one nakładać na kompleksy wersowe lub zdaniowe i podkreślać ich wyrazistość, mogą też się z nimi rozmijać i stanowić jeszcze jeden współczynnik intonacyjnej komplikacji i rozmaitości mowy wierszowej. Nieregularny sylabowiec realizuje te możliwości w nie znanym dotąd zakresie, w odróżnieniu bowiem od panującego w regularnym sylabowcu jednostajnego rymowania parzystego śmiało operuje swobodnymi i zróżnicowanymi ugrupowaniami rymów. Przykładu dostarcza cytowany wyżej fragment bajki Trembeckiego Wilk i baranek.

Najdoskonalsze urzeczywistnienie rozległych możliwości rytmi-zacyjno-stylistycznych tkwiących w nieregularnym sylabowcu przyniosła twórczość Mickiewicza, gdzie wierszowanie to zachowuje charakter klarownie jednorodny. Wspaniały wiersz Słowackiego przechodzi już często na pogranicze innych systemów organizacji.

Nieregularne wiersze sylabiczne stanowią najbardziej rozwiniętą i najwyraziściej ukształtowaną odmianę wiersza nieregularnego. Mniejszą wyrazistością strukturalną cechuje się nieregularny wiersz sylabo-toniczny, stosunkowo najsłabiej wyodrębnia się nieregularny wiersz foniczny. Omówimy je kolejno.

Nieregularny wiersz sylabotoniczny powstaje w wyniku ograniczeń regularności uporządkowania sylabotonicznego. Ze względu na narzucającą się" rytmiczność polskiego sylabotonizmu, zwężającą zasięg jego poetyckich zastosowań, nieregularny sylabotonizm stwarzał szansę wyjścia poza te ograniczenia. Próby takie narodziły się już

wkrótce po wyklarowaniu się wzorca sylabotonizmu regularnego, pojawiając się w twórczości Słowackiego i Norwida.

Jedną z odmian rozluźnionego sylabo tonizmu, stosunkowo jeszcze Miską „melodyjności” macierzystego wzorca, jest wiersz rezygnujący z identyczności sylabicznej wersów przy utrzymaniu na całej ich długości stałego porządku akcentowego. Jest to więc sposób wierszowania ataku-picy tylko jedną z zespołu konstant systemu sylabotonicznego. Prowadzi on do powstawania tzw. wolnych jambów, trochejów, amfibrachów itp. — w zależności od tego, jaki zachowuje typ rozłożenia akcentów w wersie. Oto przykład wolnych trochejów z twórczości Wyspiańskiego (nic pozbawiony zresztą i pewnych prawidłowości sylabicznych):

Duszę twoją gram.

J____I___/___/__

j__/___£_;__Ł

_L__L

_[ [____/_

j___/___i___[__

IZiZZj-j__

__/____i_

i    i    i

<n___i___wj__/__

j___i___!_

j___i___ui__i__

j___L

_L___L

(S. Wyspiański Wyzwolenie, akt I, w. 738 -754)

Tęskni w tobie żalem, śpiewem, gdzie rodzimy kąt, kędy dwór twój z wielkim drzewem lip woniących słodką woń.

Tęsknisz doń — — ?

I lej, pobiegłbyś siąd.

C idyby tobie kwietne sady .I dy chłód na skroń, brzęczą... Słyszysz rój? — Patrz, gady pełzają śród traw.

To się tobie śni:

W kosodrzewy umajony czarny—modry staw; ty nad wodą pochylony, patrzysz w toń.

Tęskno ci ?

Podobny, choć na ogół znacznie mniej regularny charakter miewają współczesne realizacje tej odmiany nieregularnego sylabotonizmu. 1’i zykladem służyć może nasycony układami amfibrachicznymi początek Ilarmu Słonimskiego. Znamieniem toku amfibrachicznego jest tutaj nagromadzenie akcentów na drugiej i piątej sylabie wersu:

..Uwaga! Uwaga! Przeszedł!    __i_ ... .__i____l__

Koma trzy!”    ___L

I loś biegnie po schodach.    :L__L ___!---

I t/.asnęly gdzieś drzwi.    __l_____L

199