1
5(1) 2

88

ŚWIADOMOŚĆ

hm:

ji!^r

Jfi; : fti* >

s

i- ‘

i;

I

i

przedmiotów, jak i świadomość refleksyjna zakładają ‘trzeci rodzaj świadomości’, a mianowicie świadomość towarzyszącą - czyli, w terminologii scholastycznej, tzw. refleksję in octu exercito lub świadomość ‘absolutną’, w terminologii Husserla. Dzięki tej niemodyfikująccj się intencjonalnie świadomości towarzyszącej możliwe jest uświadamianie sobie wszystkich funkcji (aktów) zarówno świadomości prostej, jak i świadomości refleksyjnej. Introspekcja polega na samoobserwacji i jest świadomością refleksyjną: realizuje się przez zwrócenie się w osobnym akcie do własnego strumienia przeżyć świadomych z ‘pierwszego’, pre-refleksyjnego poziomu. Ten akt zwrócenia się do siebie samego może się modyfikować zależnie od stopnia uwagi poświęconej prostemu przeżywaniu i może też być różnie nasycony intelektualnie.

Modyfikacje ze względu na stopień uwagi dotyczą nie tylko procesu samoobserwacji, lecz także procesów spostrzegania zmysłowego: możemy na przykład mniej lub bardziej uważnie przyglądać się krajobrazom widzianym z okna pociągu. W wypadku inlrospekcji rola modyfikacji uważno-ściowych jest jednak o wiele bardziej doniosła. Możemy mniej lub bardziej uważnie kierować się do tego, jak przeżywamy widzenie świata przedmiotów, mniej lub bardziej zwracać uwagę na nasz sposób doświadczania czegoś, myślenia o czymś itd. Jeżeli ten stopień uwagi jest duży, to nasza samoświadomość nabiera kształtu przedmiotowego, podczas gdy modyfikacje uważnościowe w ramach percepcji zmysłowej nie są w stanie aż w takim stopniu wpływać na przedmiotową obecność i wyartykułowanie świata zewnętrznego. Krajobraz widziany z pociągu pozostanie nadal wyartykułowaną daną przedmiotową, mimo że nie poświęcamy mu zbyt wiele uwagi. Modyfikacje uważnościowe sprawiają, że akty inlrospekcji nic są czymś, co pojawia się skokowo, czymś, co istnieje albo nie istnieje, lecz czymś, co kontynualnie przechodzi od prostej, preintrospckcyjnej świadomości do postaci wyraźnie wyartykułowanej świadomości introspekcyjnej.

W

Hi. ¹

założyć pewne pojęcia (kategorie) dotyczące naszego sposobu doświadczania świata, które to pojęcia stara się programowo negować. Na przykład sceptyk musi założyć pojęcie przyczy nowość i lub pojęcie przedmiotu jako niezależnej od naszych spostrzeżeń substancji trwającej w czasie, ponieważ jednym z koniecznych warunków naszego doświadczenia świata (X) jest istnienie w nim powiązań przyczynowych i przedmiotów • $ niezależnych od naszych percepcji (Y). Jak się często wskazuje, główna słabość tej |g argumentacji polega na tym, iż z lego, że z konieczności musimy myśleć o świccie -j w pewien sposób, nie wynika, iż świat taki właśnie jest w rzeczywistości. Por.

P. F. S t r a w s o n, Indywidua. Próba metafizyki opisowej, tłum. B. Chwedeńcziik_K-;i Warszawa: IW PAX 1980; T. S z u b k a, Metafizyka analityczna P.F. Strawsona,.)

T nhlitr RW KT1T. IW    fSi

% jj i-____

INTROSPEKCJA I SAMOŚWIADOMOŚĆ

89

§SP'\

%* ; • .

jgg&; •

Artykulacja i wyraźna obecność danych introspekcyjnych zależy *

przi

; V.- ^;

tua

też od stopnia nasycenia łych danych elementami intelektualnymi. Tak jćil< zdolność do rozróżniania rozmaitych gatunków win czy rodzajów tytoniu j|i| zależy od posiadanego doświadczenia w tych dziedzinach, od treningu i od I;;? repertuaru pojęć dotyczących win i tytoniu, Uik też introspekcja może się j>* rozciągać od bieguna prostego zwrócenia uwagi na nasz sposób przeżywania świata aż do bieguna wyrafinowanej pojęciowo umiejętności samoanalizy, •T do • której zdolny jest na przykład wykształcony psychoterapeuta. Należy ¹ więc odróżniać świadomość, która jest obecna we wszystkich stanach mentalnych, czyli tzw. świadomość towarzyszącą, od kontynualnie z nią sple-7'cknych modyfikacji procesu samoobserwacji. Poziom wyartykułowania jdmiotowego samoobserwacji zależy od ‘natężenia’ uwagi i od koncep-nego przygotowania podmiotu, który ją przeprowadza.

lego rodzaju kontynualne przechodzenie w siebie wzajemnie świadomości towarzyszącej i wyraźnie wyartykułowanych aktów samoobserwacji nirospekcji) nie powinno jednak zaciemniać analitycznego* faktu, że adomość towarzysząca jest czymś strukturalnie bardziej podstawowym, artykułowane uważnościowo i intelektualnie akty introspekcji same są lamiane dzięki świadomości towarzyszącej. W ten sposób można ode-sc‘zarzut, że introspekcyjna koncepcja świadomości musi prowadzić do tu w nieskończoność. W myśl lego zarzutu żadna rzecz nie mogłaby się

! się świadoma, ponieważ każdy akt introspekcji, aby mógł zostać iadomiony, domagałby się następnego aktu introspekcji. Akty intro-l (teji-. jednak, lak jak wszystkie inne zdarzenia świadome, samoujawniają vy trakcie swojego zachodzenia, są uświadamiane na sposób świadomości ąrzyszącej. a nie na sposób świadomości refleksyjnej⁶⁰.

rine i kontynualne powiązanie pomiędzy świadomością prereflek- . i|: a świadomością introspekcyjną pozwala też częściowo się przeciwne obiekcji, że introspekcja jest niemożliwa, ponieważ nie jest możliwe czesne uświadamianie sobie czegoś i bycie świadomym tego uświada-~' Ifjsobie czegoś. W myśl tego zarzutu nie moglibyśmy kierować uwagi •iekt O, a jednocześnie kierować uwagę na nasz sposób spostrzegania

V ....

Przezywanie jest immanentnym momentem dokonującego się przeżycia, jest iymęcicm świadomości ze stanem lub aktem, który jest przez nią ujmowany Zadnie, nie jako temat uwagi; przeżycie jest poczuciem zachodzenia bez iotow.ego dystansowania tego. z czym zaznajamia, czego jest poczuciem. Ajfąnie’ to nazwa dla tej własności świadomości, że się sama przez swoje ienie ujawnia” (A. B. Stępie ii, Rodzaje bezpośredniego poznania, „Roczniki jcźiie” 19(1971), z. 1, s. 106). W tym cytacie to, co tu nazywam świadomością