1 (26) 2

52    Podłoże systemów pedagogicznych i nurtów literackich u- Polsce XVIII i XIX ic.

miczne, przekonanie, że chłop lepiej i wydajniej będzie pracować przy właściwym traktowaniu, lepszych warunkach egzystencji, gdy umożliwi mu się zdobycie podstawowego wykształcenia. Znajdowało to wyraz w piśmiennictwie przeznaczonym dla dzieci ludu oraz innych warstw, którym starano się uzmysłowić me tylko nędzę rówieśników niższego pochodzenia, potrzebę otoczenia ich opieką, ale i wartości charakteru, poczucie godności ludzkiej.

Społeczne tendencje programu wychowawczego Rousseau podjął i rozwinął, realizując je w praktyce — Jan H. Pestalozzi (1746—1827), Słusznie nazwany „ojcćm elementarnej szkoły ludowej”. Pod jego wpływem domaganie się o prawo dzieci wszystkich stanów do nauki rozszerzyło się w całej Europie, a nawet w Stanach Zjednoczonych. W Polsce szkolnictwo elementarne rozwinęło się szerzej w okresie Księstwa Warszawskiego, otoczył je staranną opieką dyrektor Izby Edukacyjnej, Stanisław Kostka Potocki. Jednak nowy układ stosunków społecznych rozpoczęty konstytucyjnym obdarzeniem chłopów wolnością w roku 1810 nie mógł być realizowany po zespoleniu sił Świętego Przymierza.

Przeciw potędze politycznej tego układu w całej Europie — w Rosji carskiej i na ziemiach polskich zaczęła się kształtować ideowa opozycja. Nowa fala dążeń, nawiązująca do założeń inspiratorów francuskiej rewolucji, była jednym z najistotniejszych przejawów Romantyzmu. Na początku lat dwudziestych XIX wieku, wśród członków związków młodzieży w Warszawie zyskuje popularność Umowa społeczna J. J. Rousseau; w niej szuka się odpowiedzi na stawiane sobie zagadnienia: moralności patriotycznej, podstaw prawnych do walki o niepodległość, zmiany stosunków społecznych. Zachwyca się nią S. Jachowicz, zalecając ją bliskim sobie zespołom koleżeńskim we Lwowie. System prawa natury i Umowa społeczna były podłożem rozważań historiozoficznych S. Staszica o problemach etyki, wychowania patriotycznego, polityczno-ustrojowej sytuacji Polski w dziele: Ród ludzki, tępionym przez carat.

W zakresie wychowania obywatelskiego uwaga pedagogów i pisarzy skupiła się na wychowaniu dziewcząt. Było ono stawiane śmiało i nowocześnie w dyskusjach KEN. Postulaty te realizował Tadeusz Czacki w systemie szkolnictwa rozwijanego przez siebie, uwzględniając nie tylko ośrodki elementarnego kształcenia na wsi i w miastach, ale zakładając także Szkoły Mistrzyń o charakterze zawodowym przy Liceum Krzemienieckim. Decydowały tu względy ekonomiczne — zubożenie środowisk ziemiańskich i mieszczańskich, zwłaszcza podczas stacjonowania wojsk napoleońskich, co się łączyło z dużymi obciążeniami materialnymi, potem zaś ubytek mężczyzn, straty mężów, ojców, synów w przegranej kampanii na Moskwę. Narcyza Żmichowska poświadcza, że prawie w każdej rodzinie noszono żałobę. W toku śledzenia polityki cara Aleksandra I, koronowanego na króla polskiego, mimo pozornie tolerancyjnej konstytucji nadanej Królestwu, społeczeństwo szybko się zorientowało, że —jak to określiła Tańska: „urojony tylko mamy byt polityczny”.

Wychowanie kobiet stało się przedmiotem dyskusji o kierunku i zasięgu kształcenia dziewcząt na łamach najpoważniejszego czasopisma — „Pamiętnika Warszawskiego”, w której brały udział m. in. Anna Nakwaska, Łucja z Gedroyciów Rautenstrauchowa. Wysuwano przede wszystkim postulaty podjęcia przez matki-Polki wychowania swego potomstwa w duchu narodowym, w języku ojczystym. Wskazania te zawarł K. Brodziński w Listach o polskiej literaturze, wierszu elegijnym: Żal za polskim językiem, rozprawie

0    klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej (1818).

Realizacja tych wytycznych natrafiła na zasadnicze przeszkody. Warstwy posiadające, łatwo poddające się modzie na cudzoziemszczyznę, najchętniej angażowały guwernantki francuskie. Dzieci od lat wczesnych uczyły się obcego języka, tylko w^r czeladnej rozmawiały ze sługami po polsku. W przedmowach do powieści autorki z tego środowiska przyznają, że dopiero w okresie dojrzałym opanowały język ojczysty (Ł. Rautenstrauchowa, E. Jaraczewska). Palącą potrzebą stało się kształcenie polskich nauczycielek dla pensji żeńskich i domowego wychowania. Realizacja tych naglących potrzeb zaczęła być aktualna dopiero w i^)ku 1825. Dzięki profesorom uniwersytetu i wybitnym specjalistom ze szkół średnich doprowadzono do zatwierdzenia w roku następnym pierwszej trzyletniej wyższej uczelni, nazwanej oficjalnie „Rządowym Instytutem Wychowania Panien”, a potocznie Instytutem albo „Szkołą Guwernantek”.

Warunki ekonomiczne związane z formującym się w Królestwie systemem kapitalistycznym spowodowały potrzebę kształcenia rzemieślników; zainteresowanie tą kwestią daje się zauważyć jeszcze przed powstaniem. Dopiero jednak w okresie międzypowstaniowym zagadnienie to stanie się przedmiotem głębszej uwagi i działalności pedagogicznej, znajdzie też wyraz w twórczości pisarzy.

Wiąże się to z przekształcaniem struktury społecznej. Rozwój uprzemysłowienia miast powoduje migrację chłopów. Niewielu z nich zdobywa przygotowanie zawodowe, stają się niewykwalifikowanymi pracownikami, tworzą często zespoły tzw. ludzi luźnych, zajmujących się dorywczymi usługami.

1    oni, i zubożały plebs miejski są łatwym przedmiotem wyzysku. Aby zarobić