232,233

■według zasad poetyki klasycystycznej, odpowiada budowie rzeczywistości, o której się mówi, że struktura owej rzeczywistości i świata przedstawionego jest z natury jednorodna. W pewnych sytuacjach historycznoliterackich wartość poznawcza układów kompozycyjnych staje się dla pisarzy osobnym problemem, najważniejszym w ich praktyce twórczej. Tak dzieje się w wielu odmianach współczesnej prozy awangardowej (zwłaszcza zaś we francuskiej tzw. „nowej powieści”). Autor, realizując w swym dziele daną normę kompozycyjną, zastanawia się, co może powiedzieć o świecie przy zastosowaniu przyjętego sposobu budowania świata przedstawionego. Ów element „zastanawiania się” nie jest w stosunku do dzieła zewnętrzny, stanowi jego integralną część. Tak więc w tym wypadku kompozycja jest nie tylko układem świata przedstawionego, ale — jednocześnie — próbą wartości poznawczej tego układu. Odniesienia poznawcze kompozycji są historycznie zmienne, nie tylko z tego względu, że odwołuje się ona w różnych okresach do rozmaitych rzeczywistości społecznych, ale także z tej racji, że stoją za nią różne koncepcje filozoficzne, a również dlatego, że układy kompozycyjne w toku swego rozwoju tracą zdolność organizowania nowej wiedzy o świecie, stają się zespołem schematów, czystą konwencją. Na przykład w w. XIX żywa była norma kompozycyjna tzw.piece hien jaite\ w formie tej autorzy mogli się wypowiedzieć na temat ówczesnych konfliktów społecznych, obyczajów itp. Obecnie jest już ona tak zastygła, że prowa-' dzi do realizacji w pełni uschcmatyzowanych, nie otwierających możliwości dla poznania analogicznych zjawisk w świecie współczesnym.

Historyczny charakter norm nie znaczy bynajmniej, że na danym etapie rozwoju występować może tylko jedna norma w odniesieniu do określonego wycinka rzeczywistości literackiej. Przeciwnie. Niezależnie od tego, że do tego samego rodzaju faktów literackich może się odnosić zespół norm wzajemnie się uzupełniających (np. w w. XIX norma przy-czynowości i norma wszechwiedzącego narratora w powieści) lub układających się w system hierarchiczny, w każdym okresie istnieją normy antagonistyczne względem siebie w całości lub częściowo, pod jednym lub wieloma względami. Dotyczy to zwłaszcza nowszych okresów rozwoju literatury, kiedy kształtuje się on nie według jednej linii, ale przebiega różnymi torami, układającymi się w określone prądy literackie, poetyki. Normy kompozycyjne, nawet antagonistyczne, jeśli występują w tym samym czasie w obrębie jednej rzeczywistości kulturalnej, nie znajdują się w izolacji, są składnikami jednej skomplikowanej i wielokształtnej kultury literackiej i w jej obrębie wzajemnie na siebie oddziaływają. Oddziaływają — a więc wpływają na przekształcenia, nie dopuszczają, bv któraś z norm osiągnęła stan „czysty”. Każda z norm znajduje się więc w stanie nieustannego zagrożenia, powodowanego przez istnienie i aktywność innych norm.

Już z tego wynika, że normy nie mają nigdy charakteru bezwzględnego, że z natury są dialektyczne. Jak uczy obserwacja procesu rozwojowego literatury, funkcjonowanie określonych norm kompozycyjnych pociąga za sobą pojawienie się norm albo całkowicie przeciwstawnych, .ilbo takich, które wchłaniają pewne elementy norm poprzednich, ale nadają im nowe znaczenie. Dotyczy to nie tylko zjawisk, które można określić jako normy polemiczne (np. normy funkcjonujące w poemacie dygresyjnym są polemiką z normami obowiązującymi w eposie). Zasięg lego procesu jest dużo szerszy. Dzieje się tak przede wszystkim z dwu przyczyn. Po pierwsze: norma kompozycyjna funkcjonująca długo i w postaci stosunkowo mało zakłóconej prowadzi w utworach, które

jej realizacją, do skostnienia, do takiego skonwencjonalizowania, że wypowiedź staje się kolekcją stereotypów, nie otwierających żadnych Iłowych możliwości (por. skostnienie tragedii klasycystycznej w w. XVIII). Przełamanie normy może się jednak dokonywać nie tylko wtedy, gdy została ona w pełni wyeksploatowana (w pewnych wypadkach norma wyeksploatowana działa aktywnie w kręgach konserwatystów literackich, dla których ma wartość np. jako spadek po przeszłości).

I tu dochodzimy do drugiej przyczyny: norma jest przełamywana dlatego, że przestaje odpowiadać wymaganiom aktualnej sytuacji literackiej, zmienionej w stosunku do układu, który zrodził normę w danym momencie podlegającą częściowej lub całkowitej negacji. W tym zakresie więc przełamanie dokonuje się ze względu na zmieniające się funkcje poznawcze i impresywne literatury, na jej stosunek do rzeczywistości (polccznej, ze względu na zmieniające się poglądy estetyczne itp.

Przekształcenie czy zmiana normy kompozycyjnej dokonuje się mr wyniku procesów przebiegających w samej twórczości literackiej, I 'O ii esów zwłaszcza na ich etapie początkowym nie zawsze uświadamianych. Nowa norma kształtuje się jako usankcjonowanie przełamania iii inny poprzedniej, jako podniesienie do rangi reguły tego, co z punktu wid/cnia norm obowiązujących bądź wcześniej, bądź jednocześnie, ale W innych ugrupowaniach literackich, było nieprawidłowością. Norma kompozycyjna działa więc jakby w sposób dwustronny: z jednej strony