238,239

sytuuje zastosowane w dziele ujęcia kompozycyjne wobec istniejącego w danym momencie otoczenia literackiego, w którego obręb wchodzą nie tylko aktualne fakty literackie i odpowiadające im normy, ale także fakty i normy epok poprzednich, jeśli ich tradycja litetacka pozostała żywa. Dopiero na tym tle to hierarchizująco-interpretujące działanie kompozycji staje się wyraziste. Indywidualny zamiar pisarza, pociągający za sobą sięgnięcie po określone ujęcia kompozycyjne, liczy się bowiem z istniejącym zarówno w świadomości twórcy, jak w świadomości odbiorców „znaczeniem” danego posunięcia kompozycyjnego. „Znaczenie” to nie ma charakteru szczegółowego, ono jednakże wyznacza kierunek, pozwala ująć rzecz w określonej perspektywie wartościującej, zawiera już w sobie pewną wizję świata. Na przykład porządkowanie zdarzeń w łańcuch przyczynowo-skutkowy w powieści realistycznej w. XIX sugerowało istnienie pewnych prawidłowości, pewnego porządku itp. Negacja tego łańcucha przyczynowo-skutkowego w wielu dziełach prozy współczesnej — to nie tylko szukanie nowych sposobów kompozycji, to także ujęcie materiału tematycznego w zupełnie nowej perspektywie. Sprawy te wiążą się ze swoistymi znaczeniami poszczególnych gatunków literackich, powrócimy do nich w następnym rozdziale.

4. PODSTAWOWE CZYNNIKI KOMPOZYCJI. DOMINANTY KOMPOZYCYJNE

Kompozycja ustala w dziele literackim stosunek i związek takich podstawowych czynników utworu jak podmiot wypowiadający, potencjalny odbiorca, czas, przestrzeń, bohater, zdarzenia. Nie wszystkie te elementy muszą występować w każdym dziele, nie wszystkie też odgrywają w danym utworze równorzędną rolę. W poszczególnych utworach układają się one w pewną hierarchię: jeden (lub w pewnych wypadkach kilka) z nich staje się ośrodkiem kompozycji utworu, inne czynniki są mu podporządkowane, w mniejszym lub większym stopniu przez niego określone. O takim zasadniczym czynniku kompozycyjnym w danym dziele mówimy jako o jego dominancie kompozycyjnej.

Wiemy już, jaką rolę odgrywa w dziele literackim podm iot mó wią-cy. Jego funkcje w kompozycji utworu mogą być rozmaite, rozmaity stopień zaangażowania w świat przedstawiony, rozmaity stopień widoczności itp. W sposób najbardziej wyrazisty podmiot mówiący jest dominantą wtedy, gdy mówi bezpośrednio o swym świecię wewnętrznym, gdy przedstawia swoje intymne przemyślenia, doznania intelektualne i emocjonalne. W takich sytuacjach, wszystko stanowi jego pochodny, dla wszystkiego jest on punktem odniesienia. Kompozycyjne dominowanie podmiotu mówiącego nie ogranicza się jednak do tego — najwyrazistszego — przypadku. Jest ono faktem także i wtedy, gdy np. podmiot eksponuje sam fakt mówienia (czy dokładniej: opowiadania). W utworze jest on wtedy przedstawiony niejako w trakcie mówienia w pewnej wyraziście zarysowanej sytuacji, utrwalonej w dziele. Jest on dominantą dlatego, że ważne jest nie tylko, co mówi, ale także jak, w jaki sposób mówi. W samym sposobie mówienia ujawnia się podmiot wypowiadający jako określona indywidualność. Jest to szczególnie charakterystyczne dla gawędy szlacheckiej, w której od zawartej w niej relacji ważniejszy jest sposób podania tej relacji, polegający na tym, że podmiot nie opowiada o danym zdarzeniu jako fakcie przeszłym i w pełni już zamkniętym, ale niejako swobodnie rozmawia na jego temat w gronie przyjaciół. Podmiot mówiący staje się dominantą także wtedy, gdy w u-t worze przedstawiane jest wszystko z jego wyraźnie zarysowanego punktu widzenia. W takim układzie nie musi się on nawet wypowiadać w pierwszej osobie, pokazuje jednakże świat tak, jak się on odbija w jego świadomości. Świat ów staje się zrozumiały wtedy jedynie, gdy się zwróci uwagę, że jest on przedstawiony z tej określonej perspektywy. W tej postaci jest podmiot dominantą kompozycyjną w wielu utworach prozy współczesnej.

W pewnego typu układach dominantą kompozycyjną stać się może odbiorca (adresat) dzieła, przy czym nie chodzi tu o konkretnych czytelników danego utworu, ale o pewnego odbiorcę fikcyjnego, do l.tórego zwraca się podmiot mówiący. Staje się on dominantą kompozy-iyjną wówczas, gdy cały utwór jest tak zorganizowany, że koncentruje się wokół zwrotu do niego. Tak się dzieje np. w pewnych wypadkach tzw. liryki w drugiej osobie (nazywanej też niemieckim terminem Du-Lyrik), kiedy podmiot mówiący formułuje przemyślenia i doznania emocjonalne osoby, do której się zwraca. Odbiorca bywa dominantą w takich utworach, które nawiązują do pisanych form bezpośredniego kontaktu międzyludzkiego (np. listu); przykładem charakterystycznym M pewne utwory reprezentujące tzw. list poetycki (epitre), w którym zresztą odbiorca nic zawsze musi być fikcyjny. Podobnie bywa w utwolach, które mają charakter jakby rozmowy z odbiorcą, rozmowy jednostronnej, bo mówi tylko podmiot, ale mówi w ten sposób, jakby istniały

239