24,25 2

Teorie literatury XX wieku

fiMIa

<HMI fMHlM

lllnlitllliy

n.i te pytania musiały każdorazowo zakładać określoną koncepcję literatury — chociażby uznawać, że istnieje jakaś obiektywna zawartość semantyczna dzieła, którą po prostu należy cierpliwie odkrywać (i jest ona albo pochodną zamysłu autorskiego, albo też właściwością samego utworu - efektem jego wewnętrznej ki instrukcji, jego spójności znaczeniowej, systemu semiotycznego lub konwencji, w której został stworzony itp.), lub przeciwnie - że nie ma żadnej takiej struktury, a wszystko zostaje wytworzone w toku interpretacji, mocą inwencji czytelnika. W tym ostatnim wypadku istotne było również precyzyjne określenie kompetencji czytelnika: przyjmowano na przykład - zwłaszcza na gruncie fenomeni ilogii literatury czy teorii komunikacji literackiej - że wprawdzie interpretacja pi /yczynia się do tworzenia znaczeń dzieła literackiego, lecz że proces ten dokonuje się tylko dzięki wpisanej również w owo dzieło odautorskiej „partyturze”, czyli założonemu projektowi jego wykonania, a więc - ostatecznie - że to zamysł autora z góry określa przebieg lektury.

I.WU(Ulr..n

Wi*Clnc

upory wokół lpiHrpr«i«( |i

W XX wieku miały miejsce liczne spory teoretyczne o swobody interpretacji - w szczególności o granice i możliwości jej ingerowania w dzieło literackie, a także o język, którym posługują się interpretatorzy literatury w celu wyrażenia jej sensu, oraz o status dyskursywny komentarza literackiego. Do historii przeszły zwłaszcza dwa z nich: spór francuskiego filozofa hermeneuty Paula Ricoeura / tak zwanymi Mistrzami Podejrzeń (Nietzschem, Marksem, Freudem), który rozpoczął się jeszcze w latach sześćdziesiątych, oraz spór innego francuskiego filozofa Jacques’a Derridy z filozofem niemieckim Hansem-Georgiem Gadame-rem (lub ogólniej: spór dekonstrukcjonistów ze zwolennikami hermeneutyki tradycyjnej) w latach osiemdziesiątych'⁵. Konflikty te pozostały jednak ostatecznie nierozstrzygnięte, a problemy relacji teorii i interpretacji oraz kwestia swobód i ograniczeń praktyk interpretowania literatury pozostały do dzisiaj jednymi z tych zagadnień, które ciągle wywołują burzliwe dyskusje w gronie teoretyków literatury.

Amerykańskie debaty teore-(/nolitcrackie

Dylematom dotyczącym natury interpretacji i jej relacji do teorii poświęcone były również (już na początku lat osiemdziesiątych) bardzo ważne debaty metodologiczne toczone już na gruncie samego literaturoznawstwa - na przykład amerykańska dyskusja pod tytułem „Przeciw teorii” (w latachi 982-1985), która oficjalnie zainaugurowała działalność tak zwanych neopragmatystów w wiedzy o literaturze¹⁶, oraz spór o granice interpretacji, mający miejsce w Cambridge w 1990 roku, podczas tak zwanych Wykładów Tannerowskich z udziałem między innymi Umberto Eco, Richarda Rortyego i Jonathana Cullera¹⁷.0 ile pierwsza z tych dyskusji zanegowała sens istnienia teorii literatury, a przede wszystkim teorii interpretacji (jako dyscypliny, która ogranicza swobodę czytania literatury), o tyle

•' lo-Zob. Hermeneutyka.

^,6 Odnotowana w zbiorze Agaimt Theory: Literary Studies mul the New Pragmatism, red.

W.J.T. Mitchell, Chicago-London 1985. Zob. też Pragmatyzm.

’’ Zob. U. Eco, R. Rorty, J. Cnller, Ch. Brooke- Rosę, Interpretacja i nadinterpretacja, red. S. Collini, tłum. T. Ricroń, Kraków 1996. O te] dyakuRjl plażę dalej nieco więcej.

Wprowadzenie

druga podjęła problematykę bardziej szczegółową - skrupulatnie analizując róż ne warianty i zakresy ingerencji czytelnika/odbiorcy w tekst literacki. Pierwsza /.wróciła uwagę na to, że nadmierna restrykcyjność teorii interpretacji i sztyw ność ustanawianych przez nią reguł odczytywania literatury przyczyniła się do kryzysu teorii w ogóle. Dzięki drugiej natomiast udało się wydobyć na powierzch nię liczne trudności w formułowaniu sądów interpretacyjnych i uporządkował konkurujące ze sobą style czytania literatury²⁸.

Spoglądając więc z obecnej perspektywy na XX wiek, można by powiedzieć, że w wiedzy o literaturze właściwie przez cały ów wiek konkurowały ze sobą dwie postawy teoretyczne. Pierwszą z nich można by nazwać interpretacyjne) hermeneutyczną, drugą zaś — analityczn o-n a u k o w ą. Pierwsza na-stawiona była na pogłębianie rozumienia literatury i wszelkiego rodzaju zjawisk z nią związanych. Druga - na tworzenie mocnych fundamentów nauld o litera turze. Pierwsza więc tworzyła rozmaite języki interpretacji, a w konsekwencji otwierała literaturę na nowe konteksty, pomnażające bogactwo jej znaczeń, odniesień i użyć. Druga - przeciwnie - tworzyła rozmaite schematy i modele, za pomocą których dawało się ową wielość problemów związanych z literaturą skondensować i sprowadzić do jak najbardziej precyzyjnych formuł. Wspo mniane dwie główne postawy teoretyczne wytworzyły w XX wieku dwa potężne nurty w teorii literatury - i możemy je określić właśnie odpowiednio jako nurt interpretacyjno-hermeneutyczny i nurt analityczno-naukowy. Z koncepcji prezentowanych w tej książce w nurcie pierwszym umieścić by można na przykład teorię formalistów rosyjskich, poetyki strukturalne (na przykład Mu katowskiego, Jakobsona, Todorova, Genette’a czy Riffaterre’a), poetyki genc ratywne (na przykład narratologiczną), poetyki odbioru, semiologię strukturalną (koncepcje szkoły tartuskiej, teorie Eco czy „wczesnego” Barthes’a itp.). W nurcie drugim - fenomenologię (jako podłoże współczesnych hermeneutyk), psychoanalizę literacką, teorie interpretacji i hermeneutyki literackiej, a także propozycje najnowsze: dekonstrukcję i dekonstrukcjonizm, krytykę feministyczną, etniczną czy postkolonialną, krytykę genderową i queerową, ba dania kulturowe itp. Biorąc pod uwagę dominację jednej bądź drugiej z tych tendencji w dwudziestowiecznej teorii literatury, można także wyróżnić dzisiaj jej najważniejsze odmiany.

XX wiek w teorii. Teoria nowoczesna, ponowoczesna i kulturowa

( hociaż teoria literatury rozpoczęła swoje dzieje jeszcze w pozytywizmie, kiedy to pojawiły się bardzo już świadome pytania o metody badania literatury, to jednak dopiero wiek XX uznać należy za wiek teorii literatury w pełnym tego sło-

" Itajniejszym echem tej debaty stała się dyskusja toczona na lamach „Tekstów Drugich” pod hasłami: Grtinlct interpretacji, „Teksty Drugie” i ‘>97, nr 6, oraz Granit! tekstu, „ Teksty Dru gle" 11)98, nr 4.

Mci

poi

tyci

Nur

cyjn

IMMI

Nur

no-l