24,25 2

24

f(mtrt łlUMfttuiy

Amerykańskie dobnty leore-k /nolitorackie

Teorie literatury XX wieku

ii.i te pytania musiały każdorazowo zakładać określoną koncepcję literatury -chociażby uznawać, że istnieje jakaś obiektywna zawartość semantyczna dzieła, którą |x> prostu należy cierpliwie odkrywać (i jest ona albo pochodną zamysłu autorskiego, albo też właściwością samego utworu - efektem jego wewnętrznej konstrukcji,jego spójności znaczeniowej,systemu scmiotycznego lub konwencji, w której został stworzony itp.), lub przeciwnie - że nie ma żadnej takiej struktury, a wszystko zostaje wytworzone w toku interpretacji, mocą inwencji czytelnika. W tym ostatnim wypadku istotne było również precyzyjne określenie kompetencji czytelnika: przyjmowano na przykład - zwłaszcza na gruncie fenomenologii literatur)' czy teorii komunikacji literackiej - że wprawdzie interpretacja przyczynia się do tworzenia znaczeń dzieła literackiego, lecz że proces ten dokonuje się tylko dzięki wpisanej również w owo dzieło odautorskiej „partyturze”, »żyli założonemu projektowi jego wykonania, a więc - ostatecznie - że to zamysł autora z góry określa przebieg lektury.

W XX wieku miały miejsce liczne spory teoretyczne o swobody interpretacji - w szczególności o granice i możliwości jej ingerowania w dzieło literackie, a także o język, którym posługują się interpretatorzy literatury w celu wyrażenia jej sensu, oraz o status dyskursywny komentarza literackiego. Do historii przeszły zwłaszcza dwa z nich: spór francuskiego filozofa hermeneuty Paula Ricocura / tak zwanymi Mistrzami Podejrzeń (Nietzschcm, Marksem, Freudem), który rozpoczął się jeszcze w latach sześćdziesiątych, oraz spór innego francuskiego filozofa Jacqucs’a Derridy z filozofem niemieckim Hanscm-Gcorgiem Gadamc-rem (lub ogólniej: spór dekonstrukcjonistów ze zwolennikami hermeneutyki tradycyjnej) w latach osiemdziesiątych¹*. Konflikty te pozostały jednak ostatecznie nierozstrzygnięte, a problemy relacji teorii i interpretacji oraz kwestia swobód i ograniczeń praktyk interpretowania literatury pozostały do dzisiaj jednymi z tych zagadnień, które ciągle wywołują burzliwe dyskusje w gronie teoretyków literatury.

Dylematom dotyczącym natury interpretacji i jej relacji do teorii poświęcone były również (już na początku lat osiemdziesiątych) bardzo ważne debaty metodologiczne toczone już na gruncie samego literaturoznawstwa - na przykład amerykańska dyskusja pod tytułem „Przeciw teorii"(w latach 1982-1985), która oficjalnie zainaugurowała działalność tak zwanych neopragmatystów w wiedzy o literaturze¹⁶, oraz spór o granice interpretacji, mający miejsce w Cambridge w 1990 roku, podczas tak zwanych Wykładów Tanncrowskich z udziałem między innymi Umberto Eco, Richarda Rorty ego i Jonathana Cullcra¹⁷.0 ile pierwsza z tych dyskusji zanegowała sens istnienia teorii literatury, a przede wszystkim teorii interpretacji (jako dyscypliny, która ogranicza swobodę czytania literatury), o tyle

^M fc>Zob. Hermeneutyko.

•* Odnotowana w zbiorze Against Theory: Literary Studiet and the New Pragmatism, red.

W.J.T. Mitchell, Chieago-London 1985. Zob. tczio- Pragmatyzm.

'⁷ /.oh. IJ. Eco. R. Rorty, J. Cu ller, Ch. Brookc- Rosc, Inferprelatja 1 nadinterpretacja, red. S. Collinl, tłuin.T. Rierort, Kruków 1996.0 tej dynkuajl plr/ę dalej nieco więcej.

25

Wprowadzenie

druga podjęła problematykę bardziej szczegółową - skrupulatnie analizując róż nc warianty i zakresy ingerencji czytelnika/odbiorcy w tekst literacki. Pierwsza /wróciła uwagę na to, że nadmierna rcstrykcyjność teorii interpretacji i sztywność ustanawianych przez nią reguł odczytywania literatury przyczyniła się tło kryzysu teorii w ogóle. Dzięki drugiej natomiast udało się wydobyć na po wierzch nię liczne trudności w formułowaniu sądów interpretacyjnych i uporządkować konkurujące ze sobą style czytania literatury¹*.

Spoglądając więc z obecnej perspektywy na XX wiek, można by powiedzieć, że w wiedzy o literaturze właściwie przez cały ów wiek konkurowały ze sobą dwie postawy teoretyczne. Pierwszą z nich można by nazwać interpretacyjne) h c r m c n c u t y c z n ą, drugą zaś - analityczn o-n a u k o w ą. Pierwsza na stawiona była na pogłębianie rozumienia literatury i wszelkiego rodzaju zjawisk z nią związanych. Druga - na tworzenie mocnych fundamentów nauki o literaturze. Pierwsza więc tworzyła rozmaite języki interpretacji, a w konsekwencji otwierała literaturę na nowe konteksty, pomnażające bogactwo jej znaczeń, odniesień i użyć. Druga - przeciwnie - tworzyła rozmaite schematy i modele, za pomocą których dawało się ową wielość problemów związanych z literaturą skondensować i sprowadzić do jak najbardziej precyzyjnych formuł. Wspomniane dwie główne postawy teoretyczne wytworzyły w XX wieku dwa potęż nc nurty w teorii literatury - i możemy je określić właśnie odpowiednio jako nurt interpretacyjno-hermcneutyczny i nurt analityczno-naukowy. Z koncepcji prezentowanych w tej książce w nurcie pierwszym umieścić by można na przykład teorię formalistów rosyjskich, poetyki strukturalne (na przykład Mu-katowskiego, Jakobsona,Todorova, Gcnette’a czy Riflfaterre’a), poetyki gcnc-ratywne (na przykład narratologiczną), poetyki odbioru, semiologię strukturalną (koncepcje szkoły tartuskiej, teorie Eco czy „wczesnego” Barthcs’a itp.). W nurcie drugim - fenomenologię (jako podłoże współczesnych hermeneutyk), psychoanalizę literacką, teorie interpretacji i hermeneutyki literackiej, a także propozycje najnowsze: dekonstrukcję i dekonstrukcjonizm, krytykę feministyczną, etniczną czy postkolonialną, krytykę genderową i quecrową, badania kulturowe itp. Biorąc pod uwagę dominację jednej bądź drugiej z tych tendencji w dwudziestowiecznej teorii literatury, można także wyróżnić dzisiaj jej najważniejsze odmiany.

XX wiek w teorii. Teoria nowoczesna, ponowoczesna i kulturowa

t hociaź teoria literatury rozpoczęła swoje dzieje jeszcze w pozytywizmie, kiedy to jmjawiły się bardzo już świadome pytania o metody badania literatury, to jednak dopiero wiek XX uznać należy za wiek teorii literatury w pełnym tego sio

*' INWniejszym echem tej debaty stała się dyskusja toczona na łamach „1 ckslńw I )rugii h" pod hasłami: (iranit* inrrrf>rf/,tyi,J\'ck»ty Drugie" 1997, nr 6, oraz Umniu tekstu,*Teksty Dru głc" nwlł.nr 4

t)w

mer

po«

tyci

Nur

cyjfl

nou

Nur no r