294,295

znamieniem utworu literackiego w ogóle, gdyż wszystkie powołane w danym dziele środki językowe odnoszą się do pewnych założeń twórczych, które wyznaczają w dziele funkcje języka jako całości. W utworze epickim w skład wypowiedzi kształtowanej według określonej koncepcji mogą wchodzić różnorodne elementy, jeśli są odpowiednio motywowane, np. elementy gwary i stylu archaicznego obok normalnej polszczyzny literackiej. Natomiast wypowiedź liryczna ciąży bardziej ku jednolitości, ogranicza się do jednolitego systemu środków, w których obrębie znajduje się jeden tylko typ ukształtowania języka, w wierszu lirycznym bowiem czynnikiem uzasadniającym określone ukształtowanie języka jest podmiot wypowiadający. Dzieje się tak nawet w wierszach o strukturze narracyjnej, w których opowiada się o czymś, co znajduje się poza podmiotem:

Mrze garbus dosyć korzystnie:

W pogodę i w babie lato.

Garbaty żywot miał istnie I śmierć ma istnie garbatą.

Mrze w drodze, w mgieł upowiciu,

Jakby baśń trudną rozstrzygał,

A nic nie robił w tym życiu,

Jeno garb dźwigał i dźwigał.

(B. Leśmian Garbus, w. 1—8)

Jest to język podmiotu, a nie bohatera wiersza. Bohatera, owego garbusa, podmiot jakby nie dopuszcza do głosu. W wierszu realizują się tylko jego tendencje językowe, wyrażające się np. w dość niezwykłych i nieoczekiwanych zestawieniach: „mrze [...] korzystnie”, „śmierć ma istnie garbatą” itd.

Dominująca funkcja motywacyjna podmiotu lirycznego w poezji pociąga za sobą to, że jej podstawową formą jest monolog liryczny bądź w postaci czystej, bądź zorientowany narracyjnie lub dramatycznie. Monolog pozwala odnosić całą wypowiedź do „ja” mówiącego, traktować ją jako jego wyraz. Formy monologu lirycznego mogą się kształtować na wzór różnych form istniejących poza liryką, a więc np. monologu retorycznego (zjawisko charakterystyczne dla oświecenia), monologu dramatycznego (zjawisko charakterystyczne dla poezji skamandrytów z wczesnej fazy ich ewolucji), a także do monologowego wypowiedzenia potocznego z właściwym mu nieuporządkowaniem, powtórzeniami itp. (niektórzy poeci współcześni: Białoszewski, Różewicz i in.). Do jakiejkolwiek formy by się odwoływał, przeniesiony w obręb liryki, monolog znajduje się w ciągłej gotowości do tego, by służyć jako forni.i przekazu wewnętrznego życia człowieka, jego subiektywnej wizji świata.

Gotowość ta powodowana jest tym również, że w obrębie liryki monolog współistnieje zazwyczaj z tymi zjawiskami, które także są uważane za jeden z jej wyróżników. Chodzi tu o tzw. obrazy poetyckie, które zwłaszcza w pewnych okresach (takich jak barok, romantyzm, pewne kierunki poezji w. XX) rozwoju literatury uważane są za szczególnie istotny składnik języka poetyckiego. Obraz poetycki — sama nazwa narzuca już skojarzenie plastyczne — wyznaczany jest przez to, że realizuje się w słowie. Moment malarskości istotny jest wówczas, gdy chodzi o tzw. obrazowość bezpośrednią, rzeczywiście apelującą do plastycznej wyobraźni odbiorcy. Obraz poetycki jest wynikiem zdolności przekształceń semantycznych, jakim słowo może podlegać w różnych kontekstach, zdolności szczególnie konsekwentnie wyzyskiwanej w wypowiedziach poetyckich (w tych wypadkach o realizację wyobraźniową na ogół nic chodzi). Przekształcenia te, pozwalające słowom nadać nowe odcienie znaczeniowe, umożliwiają przedstawienie świata od nic znanej jeszcze strony, pokazanie nowych jego stron tak, jak ujawniają się one poecie. O obrazie poetyckim mówić będziemy jako o przedstawieniu określonego wycinka rzeczywistości zewnętrznej w jego zależności od podmiotu mówiącego albo jako o przedstawieniu’świata wewnętrznego tegoż podmiotu, jeśli ujawnia się on nie w formie bezpośredniego wyznania, w którym przeżycia są po prostu nazywane, ale poprzez warstwę mniej lub bardziej zobiektywizowaną.

O zespole obrazów poetyckich występujących w konkretnym utworze mówimy jako o jego obrazowaniu (terminu „obrazowanie” używa się czasem także w innym znaczeniu — jako sposobu konstruowania obrazu, właściwego danemu poecie, szkole poetyckiej bądź całej epoce literackiej). Pełni ono w utworze lirycznym bardzo istotne funkcje estetyczne i strukturalne, jest jednym z podstawowych środków wyrazu w liryce.

Obrazowanie może występować w utworze lirycznym w różnorakich postaciach. Jednym z czynników rozróżniających jest stopień bezpośredniego podporządkowania podmiotowi: w pewnych przypadkach poeta dąży do konstruowania obrazów w wierszu jako pewnego spoistego systemu przedstawieniowego, w którym wszystkie wchodzące w jego

295