310 311

Mapy tematyczne

Berghausa (1797-1884). Wydawcą byt niewielki wówczas, istniejący do dziś, zakład kartograficzny w tu ryńskim miasteczku Gocie. Założycielem zakładu był Justus Perthes (1749-1816). Atlas zawiera ciekawe mapy fizyczne, m in. mapy temperatury na półkuli północnej i południowej opracowane przez Alcxandra Humboldta (1769-1859) oraz mapy opadów, gęstości zaludnienia, rozmieszczenia upraw.

W tym samym czasie zaczęły się ukazywać atlasy tematyczne różnych krajów. W 1828 r. wydano Administrativ-Statistischer Atlas vom Preussischen Staate, zawierąjący 22 mapy tematyczne w skali około 1:1 500 000. Jest on godny uwagi, gdyż obejmuje 2/3 dzisiejszego terytorium Polski. Podobny pod względem treści jest Statystyczny atlas Królestwa Polskiego (1840), opracowany na podstawie materiałów zebranych w czasie wykonywania w terenie Topograficznej Karty Królestwa Polskiego, wydanej w skali 1:126 000, zwanej mapą Kwatermistrzostwa (patrz: podrozdział 7.4). Atlas składa się z 22 map tematycznych Królestwa Kongresowego w skali około 1:1 000 000. Są to m.in. mapy gleb, lasów, źródeł mineralnych, dróg, fabryk, jarmarków. Ten niezwykle cenny dla polskiej historii kartografii i geografii historycznej atlas nie został wydrukowany. Jedyny rękopiśmienny egzemplarz przechowywany jest w jednym z archiwów moskiewskich, ponieważ podarowano go carowi Aleksandrowi II.

W XIX w pojawiły się i wykształciły wszystkie podstawowe metody prezentacji kartograficznej oraz rodzaje map tematycznych, m.in. ludnościowe, rolnicze, przemysłu i komunikacyjne.

Mapy społeczno-gospodarcze pojawiły się później niż mapy przyrodnicze, gdyż do ich opracowania konieczne były odpowiednie dane, przede wszystkim statystyczne. Wprawdzie już do dzieła O zieiniorodztwie Karpatćw i innych gór i równin Polski wydanego w 1815 r., S. Staszic dołączył tabelę większych kopalń i zakładów przemysłowych, ale byty to dane jeszcze niewystarczające do opracowania mapy. W drugiej połowie XIX w. popularne stały się atlasy statystyczne, za których pierwowzór uważa się francuski Atlas de gćographie óconomigue Emila Levasseura (1824-1911), wyróżniony na Światowej Wystawie Paryskiej w 1855 r. Były to najczęściej atlasy państw, gdyż nąjłatwiej było uzyskać dane statystyczne dla takich obszarów.

Przykładem atlasu statystycznego jest praca Aleksandra Madeszy (1875-1945) - lekarza z Płocka, który sam opracował i w 1907 r. wydal Atlas Statystyczny Królestwa Polskiego z podtytułem: Zobrazowanie poglądowe stanu zaludnienia, warunków zdrowotnych, ośuiaty, stosunków rolnych i stanu ludności robotniczej w Królestwie. Na każdej z 32 tablic umieszczono kart ogram królestwa w skali około 1.3 300 000, opracowany na podstawie danych dla 74 powiatów, a na 2 tablicach - 10 guberni. Tematami map są zagadnienia spoteczno-ludnościowe: gęstość zaludnienia, narodowości, śmiertelność, place w rolnictwie, szkolnictwo, emigracja.

Ogromną pracę wykonał Eugeniusz Romer (1871-1954), autor Geograficzno-statystycz-nego atlasu Polski w granicach sprzed 1772 r. Składa się on z 32 jednostronnie drukowanych tablic, na których umieszczono 65 map, 5 diagramów oraz objaśnienia. Materiałem

do opracowania większości map były dane statystyczne pubbkowane w państwach zaborczych - w Austrii, Prusach i Rosji. Atlas zwraca uwagę przemyślaną koncepcją merytoryczną i metodyczną - na 30 mapach statystycznych konsekwentnie zastosowano metodę izolinii, której propagatorem był E. Romer. Atlas, drukowany w Wiedniu, ukazał się w 1916 r. i odegra! istotną rolę w pracach przy ustalaniu granic Polski po zakończeniu I wojny światowej.

9.3. MAPY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO POLSKI

Mapy poświęcone środowisku przyrodniczemu można podzielić na 7 grup tematycznych. Przedstawiane zagadnienia dotyczą geologii, gleb, geomorfologii, hydrografii, roślinności, klimatologu i sozologjn. Podobnie jak mapy ogóbiogeograficzne, są one opracowywane w szerokim zakresie skalowym, począwszy od skal dużych, odpowiednich dla map szczegółowych, po małe skale map atlasowych. Wyjątek stanowią mapy klimatyczne, które - ze względu na stosunkowo niewielką zmienność przestrzenną prezentowanych Zjawisk - wykonuje się najczęściej w małych skalach.

9.3.1. Kartowanie tematyczne i topograficzna treść podkładowa

Podstawowym sposobem pozyskiwania danych do opracowania map przyrodniczych jest kartowanie, czyli terenowe badanie i inwentaryzacja poszczególnych komponentów środowiska. Prowadzenie tego rodząju prac na szeroką skalę wymaga zatrudnienia wielu odpowiednio przygotowanych zespołów badawczych i znacznych nakładów finansowych. Zasadniczym rodzajem kartowania było do niedawna wykonywane w terenie zdjęcie topograficzne, stanowiące podstawę opracowania map topograficznych. Obecnie powszechnie stosuje się fotografie lotnicze, których interpretacja w dużym stopniu zastępuje prace terenowe. Zaniechanie kartowania terenowego nie jest natomiast możliwe w przypadku map środowiska przyrodniczego, ponieważ większość jego cech nie może być odczytana za pomocą metod teledetekcyjnych, tzn. opartych na informacjach pochodzących ze zdjęć lotniczych i obrazów satelitarnych. Informacje takie to np. budowa geologiczna, wiek skał i ich charakterystyka petrograficzna, których określenie wymaga wierceń, wydajność źródeł, przepływy rzek.

Pomysł kompleksowego, systematycznego kartowania środowiska przyrodniczego Polski powstał na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. Wynikał on z zamiaru opracowania map w skali 1:50 000: geologicznej, geomorfologicznej i hydrograficznej. Propozycje kartowania na potrzeby dwóch ostatnich map zostały przedstawione przez krakowskiego geografa Mieczysława Klimaszewskiego (1908-1995) w 1951 r. na I Kongresie Nauki Polskiej. Jako pierwsze ukazały się jednak arkusze szczegółowej mapy geologicznej.

311