345

Wykład 3

System a użycie systemu. Granice systemu językowego. Pojęcie tekstu, wypowiedzi, dyskursu

W Wykładzie 1, podając definicję języka, wprowadziliśmy podstawowe dla językoznawstwa odróżnienie użycia języka (a więc samej czynności mówienia, bądź jej wytworów) od pewnej potencji, umiejętności, którą ludzie mówiący danym językiem dysponują nawet wówczas, gdy milczą. Zauważenie tych dwóch zjawisk i nazwanie ich terminami langue i parole zawdzięczamy twórcy strukturalizmu Ferdynandowi de Saussure; jednakże niezależnie od niego podobną myśl głosił również Jan Baudouin de Courtenay. Odróżnienie tych dwóch aspektów języka (który jako całość określany był przez Saussure’a ogólnym terminem langage, ang. lan-guage) weszło na trwałe do językoznawstwa; późniejsi badacze jedynie doprecyzowywali oba pojęcia, wprowadzając pewne ich interpretacje, i opatrywali różnymi terminami. W językoznawstwie posaussure'owskim omawiana opozycja pojęć uzyskuje więc różne nazwy. Zestawmy je dla jasności w dwóch kolumnach. I tak mówi się o przeciwstawieniu następujących pojęć:

I

langue

system

język

kod językowy kompetencja

II

parole

użycie systemu mówienie, tekst, wypowiedź, akt mowy zastosowanie kodu wykonanie (realizacja kodu)

Kolumna pierwsza odnosi się do zjawisk o charakterze abstrakcyjnym i społecznym. Kolumna druga zestawia nazwy opisujące zjawiska konkretne, jednostkowe, fizyczne zdarzenia. Można im więc przypisać opozycyjne cechy:

I

abstrakcyjność

społeczność

potencjalność

ograniczoność

34 psychiczność

II

konkretność jednostkowość aktualność nieograniczoność zdarzenie fizyczne

l‘< (szczególne teorie lingwistyczne nadają wymienionym pojęciom określone interpretacje. I tak np. ostatnia para terminów (kompe-loiicja - realizacja, wykonanie, ang. performance), wywodząca się grneratywnej teorii Chomsky’ego (1985), akcentuje psychiczny chara-Mrr kompetencji językowej jako umiejętności mówienia, przeciw-Inwionej wykonaniu, aktualizacji tej umiejętności w konkretnych wypowiedziach.

1’roblem statusu ontycznego langue (systemu językowego) sprawia

i    ui łączom pewne trudności. Ma to być byt społeczny, ponadindywidualny,

ii    ilnakże przy postawie filozoficznej konkretystycznej niejasny jest jego posób bytowania. Stąd interpretacja psychologiczna, zgodnie z którą jest

mii rozumiany jako kompetencja językowa, wspólna wszystkim mówią-i vm danym językiem, wydaje się najtrafniejsza. Jednak w dalszym ciągu nierozwiązany zostaje problem języków martwych, przy których system 111 pewna rekonstrukcja słownictwa i reguł, odtworzona z zaświadczonych tekstów.

Wróćmy jednak do kwestii współczesnego rozumienia opozycji langue parole. Dokładniejsze przyjrzenie się mechanizmom mówienia, dokonane przez współczesne językoznawstwo, zwłaszcza teorię aktów mowy, opisującą pewne wzorce wypowiedzi, a także badania tekstologiczne, i ukazuje doprecyzować i nieco zmodyfikować wprowadzone przez Saussure’a odróżnienie. Okazuje się, że ostrość granic między oboma i u ijęciami nieco się zaciera. Zarówno zjawiska langue (systemu językowego), jak i zjawiska użycia systemu w świetle nowych ujęć wymagają przeanalizowania i doprecyzowania na nowo.

i.l. Granice systemu językowego

1‘ierwotne przekonanie, że system językowy to zasób słownictwa i reguł pozwalający na doraźne tworzenie nowych, nigdy wcześniej i dosłyszanych wypowiedzi, okazało się nadmiernym uproszczeniem. Mówienie polega bowiem nie tylko na tworzeniu nowych oryginalnych wypowiedzi, ale także na odtwarzaniu wypowiedzi (bądź fragmentów wypowiedzi) wcześniej już zasłyszanych. Ludzie mówią nie-i< ilnokrotnie inercyjnie, powtarzając cudze sformułowania bez wkładania własnej pracy myślowej w tworzenie wypowiedzi. To odtwarzanie dotyczy nie tylko oczywistych frazeologizmów typu iść komu na rękę, i.uicić okiem czy nie kijem go to pałką, bo te łatwo włączyć do słownie- 35