1089

Wykład 8

Podsystem składniowy

Znajomość systemu językowego, a więc słownictwa i reguł gramatyki, stanowi podstawę tworzenia wypowiedzi (tekstów). Znać język to nie reprodukować gotowe zdania (można deklamować gotowe teksty, nie znając języka), ale umieć tworzyć nowe teksty według określonych reguł. Wśród reguł gramatycznych najważniejsze są reguły składni i podporządkowane jej reguły fleksji. Jak już pokazywaliśmy wcześniej, modele słowotwórcze w stosunkowo małym stopniu uczestniczą w konstruowaniu wypowiedzi: dotyczy to jedynie konstrukcji tworzonych w pełni regularnie (jak np. niektóre typy nazw czynności, czasowniki prefiksalne, deminutywa), ale takie wśród derywatów są nieliczne.

Powstaje więc pytanie, jakie reguły składniowe stanowią podstawę tworzenia wypowiedzi, inaczej mówiąc, jakie reguły składają się na podsystem składniowy języka.

8.1. Reguły składniowe: obraz ogólny

O niektórych regułach składniowych była mowa przy charakterystyce hierarchicznej budowy języka (s. 74-75). Pokazywaliśmy wówczas, że tworzenie wypowiedzi to: (1) wybór określonego schematu zdania (będący konsekwencją wyboru głównego czasownika) lub wypowiedzi niezdaniowej (np. ekspresywnej konstrukcji: A to ciekawe /dziume!),

(2) przyjęcie określonej postawy modalnej nadawcy i wybór odpowiedniego jej wykładnika (np. ekspresji, sądu, apelu), (3) zastosowanie zasad rozwijania grup i podporządkowywania sobie członów składniowych, sygnalizowanego przede wszystkim za pomocą form fleksyjnych, (4) różnorakie przekształcenia schematów i wreszcie (5) stosowanie zasad budowy zdań złożonych.

Działanie tych abstrakcyjnie sformułowanych zasad pokażmy na wybranym prostym przykładzie. Weźmy wypowiedzenie:

Wczoraj odwiedził mnie niespodziewanie dawny kolega mojego młodszego brata

Do budowy tego wypowiedzenia zostały wzięte ze słownika, zgodnie 108 z intencją komunikacyjną nadawcy, następujące leksemy: wczoraj, od-

wiedzićja, niespodziewanie, dawny, kolega, mój, młodszy, brat. Następnie zastosowano wiele reguł składniowych, a mianowicie:

(1) Wzięto schemat zdaniowy, wyznaczany przez konotację (wymagania semantyczno-składniowe) czasownika odwiedzić, otwierający dwa miejsca syntaktyczne (mianownik i biernik): Ktoś odwiedził kogoś, a więc schemat o postaci formalnej:

N - V - N

^ANnom ^{v A,}acc

(2)    Dodano określniki niekonotowane: wczoraj, niespodziewanie.

(3)    Rozbudowano grupę mianownikową z centrum kolega o przymiotnik dawny oraz o określnik brata, który z kolei uzyskał dalsze określenia mojego i młodszego. Wszystkie te zależności zasygnalizowane zostały fieksyjnie.

(4)    Całość komunikatu została wstawiona w ramę modalną stwierdzenia (odróżnioną od np. pytań i zaleceń, typu: Może odwiedziłbyś! Odwiedziłby itp.) oraz przypisana została opisywanemu zdarzeniu lokalizacja temporalna przeszłości względem aktu mowy.

Z tych samych leksemów i przy tym samym schemacie zdaniowym może być utworzone inne zdanie o zupełnie odmiennej zawartości komunikacyjnej, np.

Odwiedziłem wczoraj niespodziewanie młodszego brata mojego dawnego

kolegi.

W sumie, zamykając ten fragment naszych rozważań, stwierdźmy:

(1)    Konkretne wypowiedzenia nie należą do systemu językowego. Wyjątkowo istnieją konstrukcje składniowe należące do słownictwa, odtwarzane (nietworzone doraźnie). Są to frazeologizmy typu iść komu na rękę 'ułatwia ć’, pleść duby smalone ‘mówić głupstwa’. Ich forma i znaczenie muszą być nauczone wraz z przyswajaniem języka. Dyskusyjną sprawą jest status przysłów, np. Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz, które także muszą być nauczone w całości, ich sens jest bowiem przenośny, nieliteralny. W przytoczonym przykładzie nie chodzi ani o spanie, ani o „pościelenie sobie”, ale o ponoszenie konsekwencji swoich uprzednich czynów.

(2)    Do systemu językowego należą w zakresie składni wskazane już reguły, a mianowicie:

- Schematy zdań (i wypowiedzi niezdaniowych), oparte przede wszystkim na właściwościach składniowo-semantycznych czasowników (przymiotników) i wyrażeń o funkcji zdaniotwórczej, np. wyrażenia to [fanek to dobry fachowiec).