wykłady z polskiej składni2

108 Zdania dopełniające (intensjonalne)

znać się do czegoś (wyprzeć się czegoś) to ‘mówić, że się coś uprzednio zrobiło (nie zrobiło)’, przy czym presuponowana (sugerowana) jest informacja, że ta uprzednia czynność miała miejsce.

Czysto powierzchniowo informacja o konotowanej czynności (zdarzeniu) może przyjmować różne formy: wyłącznie zdania (np. Jan przypuszcza (uważa), że Piotr przyjechał), obocznie zdania i formy znomi-nalizowanej, np. Jan oczekuje, żeby Piotr przyjechał —> przyjazdu Piotra, Jan cieszy się (dziwi się), że Piotr przyjechał —> cieszy się z przyjazdu Piotra (dziwi się przyjazdowi Piotra) itp. Oboczne występowanie zdania i formy znominalizowanej to sytuacje najczęstsze. O regułach nominali-zacji zdań intensjonalnych będzie mowa szerzej w paragrafie 4 na s. 115.

Bywają także czasowniki, które wymagają wyłącznie formy znominalizowanej, np. Jan udaremnił (umożliwił, utrudnił) przyjazd Piotra.

Trzon czasowników wprowadzających zdania intensjonalne stanowią nazwy czynności i stanów psychicznych (także percepcyjnych) człowieka. Są to w szerokim sensie czasowniki mentalne, obejmujące nazwy myślenia i sądu (czasowniki mentalne w węższym sensie), np. sądzić, przypuszczać, myśleć, pamiętać, że; być pewnym, przekonanym, że itp. Drugą grupę stanowią nazwy woli, np. chcieć, pragnąć, także czasowniki decyzji zawierające element intelektualny (zdecydować, postanowić) oraz kauzatywa typu: kazać, zmuszać. Trzecią grapę stanowią różnego typu nazwy emocji: bać się (obawiać się), spodziewać się, mieć nadzieję, cieszyć się, martwić się, żałować itp.

Osobne grupy, bardzo zwarte, obejmują czasowniki percepcji (verba sentiendi), typu: Widzę, że Piotr wchodzi. Słyszę, że Piotr gra na fortepianie, oraz czasowniki mówienia (verba dicendi). Ze względu na swoistość tych ostatnich będzie o nich mowa szerzej w następnym paragrafie, gdy będziemy pokazywać stosunki między dwoma planami temporalnymi i modalnymi w zdaniu nadrzędnym i podrzędnym.

Wreszcie wśród czasowników wymagających zdania należy wymienić czasowniki sprawcze (kauzatywa), nazywające wywoływanie (powodowanie) pewnego stanu rzeczy (zdarzenia), np. Jan sprawił (swoją prośbą), że Maria zgodziła się wyjechać.

Wspomnijmy jeszcze na koniec o czasownikach bezmianownikowych (tzw. niewłaściwych, por. rozdz. VI), które także wprowadzają zdania intensjonalne, np. Okazało się, że przyjechał. Zdarza się, że nie przychodzi na posiedzenie, Wiadomo, że przyjechał. Widać, że jest zmęczony itp. W tym wypadku wiedza, przekonanie, percepcja itp. nie są odniesione do określonego podmiotu, ale mają charakter uogólniony, przy czym w sposób pośredni odnoszą się także do nadawcy całej wypowiedzi.

Właściwości semantyczne wymienionych grup czasowników sprawiają, że wprowadzane zdania nazywają zdarzenia o różnym statusie modal-nym, tzn. interpretowane są przez nadawcę całego zdania jako rzeczywiste bądź nierzeczywiste, pozostające w sferze myśli lub pragnień.

Część tych zdań bardzo wyraźnie (ze swej istoty) ma charakter nie-faktywny (tzn. stany rzeczy są przez nadawcę ujmowane jako nierzeczywiste); realność opisywanych zdarzeń (stanów rzeczy) zależy od myśli (wyobrażeń, chęci itp.) podmiotu zdania nadrzędnego: Jan wyobraża sobie (myśli, przypuszcza), że Maria przyjechała, Jan chce (pragnie, rozkazuje), żeby Maria przyjechała. Inne typy informują o faktywności zdarzeń, np. czasowniki wiedzy (Jan wie, że Maria przyjechała), niektóre czasowniki uczuć (Jan cieszy się (dziwi się, żałuje), że Maria przyjechała), czasowniki percepcji (Jan widzi, że Maria wchodzi do pokoju).

W sumie niefaktywność charakteryzuje zdania wprowadzane przez czasowniki woli, myśli, mówienia (np. Jan powiedział, że Maria przyjechała, Jan zapytał, czy Maria przyjechała), natomiast faktywność cechuje zdania wprowadzane przez czasowniki percepcji, niektóre czasowniki uczuć (żałować, dziwić się, cieszyć się, ale nie np. bać się) oraz czasowniki wiedzy.

2. Modalność w zdaniach intensjonalnych

Jak widzieliśmy, zdania wprowadzane przez wyżej opisane czasowniki mają pewne określone właściwości modalne, zależne od semantyki tych czasowników. „Czyste” czasowniki woli (i mówienia o woli) wprowadzają zdania opisujące wydarzenia pożądane, a więc nierzeczywiste zarówno z punktu widzenia podmiotu przeżywającego wolę, jak i z punktu widzenia nadawcy całego zdania: Jan chce (pragnie, prosi, żąda), żeby Piotr przyjechał. Czasowniki sądu (myśli, przypuszczenia) wprowadzają zdania o modalności rzeczywistej, ujmowanej bądź z punktu widzenia podmiotu zdania nadrzędnego (tzn. osoby przeżywającej sąd), np. Jan przy-