wykłady z polskiej składni9

122 Zdania relatywne (względne)

Ten ostatni typ zbliża się do zdań warunkowych, które także informują o zależności między zdarzeniami pomyślanymi:

Jeśli ktoś wie (wiedziałby) coś o losie zaginionego, niech da znać rodzinie.

4. Cechy formalne zdań relatywnych

Na koniec powiedzmy parę słów o formie zaimka wprowadzającego zdanie względne (zaimka względnego, tzw. relatora) oraz o obecności ko-relatów zaimkowych w zdaniu nadrzędnym.

4.1.    Jak pamiętamy, istotą zdania relatywnego jest zastąpienie w zdaniu podrzędnym grupy nominalnej koreferencyjnej (zob. s. 93) z grupą nominalną w zdaniu nadrzędnym przez zaimek względny: Zobaczył człowieka, który uległ wypadkowi, Zahaczył kobietę, której podawano lekarstwo itp. Zaimki względne który, której zastępują odpowiednie grupy nominalne (człowieka, kobietę). Zaimki te są podwójnie akomodowane: ze zdania nadrzędnego czerpią rodzaj i liczbę, ze zdania podrzędnego — przypadek, wymuszony przez Walencję czasownika w zdaniu podrzędnym.

Oczywiście cechy morfologiczne mają tylko zaimki względne odmienne (który, kto, co). Istnieją także typy zdań, w których zdanie podrzędne zastępuje grupy nominalne o funkcji miejscowej, które mogą być wyrażane przysłówkowo (Przeszedł tam, gdzie (skąd) było lepiej widać) lub grupą przyimkową (Przeszedł na miejsce, z którego było lepiej widać).

Warto wreszcie wspomnieć o typie zdań dziś już nieco archaicznym, w którym co wprowadza zdanie względne określające grupę rzeczownikową w zdaniu nadrzędnym, typu: Gdzie jest ta dziewczyna, co ją kocham (szerzej o tym pisze S. Urbańczyk 1939).

Przysłówkowy charakter mają też zdania z zaimkiem względnym czasowym: Lubił wracać wtedy, kiedy niebo rozjaśniało się blaskiem || Lubił wracać o takiej porze, w której niebo rozjaśniało się blaskiem. Zdania te stanowią pogranicza zdań względnych i czasowych.

4.2.    O zasadach pojawiania się tzw. odpowiedników zespolenia (pustych korelatów zaimkowych) mówiliśmy wcześniej (zob s. 119). Mogą one wystąpić wyłącznie w zdaniach restryktywnych: Spotkałem tego chłopca, który wczoraj przyniósł cło nas list. Wprowadzenie odpowiednika do zdania determinującego przekształca je w zdanie restryktywne: Zobaczył człowieka, który uległ wypadkowi —> Zobaczył tego człowieka, który uległ wypadkowi. Drugie zdanie sugeruje, że o tym człowieku była już uprzednio mowa.

W zdaniach tzw. substytucyjnych, w których zdanie zastępuje całą grupę nominalną, korelat zaimkowy pojawia się najczęściej w sytuacji, gdy chodzi o określony, choć niezidentyfikowany, obiekt, np. Ten, kto znalazł portmonetkę, proszony jest o oddanie jej właścicielowi.

W zdaniach ogólnych, jak pokazywaliśmy, jest on często pomijany: Kto pyta, nie błądzi, Kto kłamie, źle czyni, ,JCto kocha, widzieć chce choć cień postaci' (Norwid), ,JKtóry skrzywdziłeś człowieka prostego, ... nie bądź bezpieczny” (Miłosz). W zdaniach z ktokolwiek w ogóle nie jest możliwe wstawienie odpowiednika (Ktokolwiek wie o losie zaginionego, niech da znać rodzinie).