wykłady z polskiej składni4

72 Pojęcie akomodacji syntaktycznej

dacyjnie strukturę, gdy znajduje się w grupie podmiotu, np. Najstarszy z braci odezwał się. Konstrukcje te, zwane elektywnymi (tzn. wybiórczymi) za Igorem Mielczukiem (1974) i Marią Szupryczyńską (1979), charakteryzuje akomodacja dwukierunkowa. W wymienionym zdaniu rodzaj gramatyczny przymiotnika, przekazywany dalej czasownikowi, zdeterminowany jest przez rodzaj określającego rzeczownika. Zależności te można przedstawić za pomocą strzałek prowadzących od nadrzędni ka do podrzędnika:

przypadek

\ »

rodzaj

Najstarszy z braci odezwał się przypadek rodzaj, liczba

Grupy elektywne nazywają jeden element (lub podzbiór) wybrany z większego zbioru. Ich ośrodkami mogą być nie tylko przymiotniki, ale także zaimki: Ktoś z obecnych. Któraś z dziewczynek.

Przysłówki odprzymiotnikowe (traktowane przez Saloniego jako przymiotniki) akomodują, podobnie jak przymiotniki, określenia przy stopniu wyższym i najwyższym: Jan biegnie szybciej niż Piotr, Jan biega najszybciej ze wszystkich chłopców.

4. Związki akomodacyjne w obrębie grup liczebnikowych

Przedstawiają one obraz bardzo skomplikowany, przy czym norma współczesnej polszczyzny jest w tym zakresie często rozchwiana: istnieją formy starsze (np. z liczebnikami zbiorowymi) i nowsze, często jeszcze uznane za niepoprawne, np. Troje niemowląt zostało przywiezionych i Trzy niemowlęta zostały przywiezione. Ta ostatnia konstrukcja, choć używana, nie jest uznana za poprawną.

Ośrodkiem grupy liczebnikowej jest liczebnik główny oraz jego funkcjonalny wariant: liczebnik zbiorowy, używany przy pluraliach tantum, niektórych rzeczownikach nazywających istoty niedorosłe oraz w odniesieniu do zbiorów różnopłciowych: pięcioro drzwi, pięcioro niemowląt oraz pięcioro studentów (w opozycji do: pięciu studentów i pięć studentek).

Liczebniki główne od pięciu wzwyż oraz liczebniki zbiorowe pozostają względem rzeczowników, z którymi się łączą, w relacji wzajemnej akomodacji. W grupie pięć kobiet np.

r. nijaki Gen. l.mn.

i-ł

Pięć kobiet przys

t *-¹ I

r. niemęskoos.

Nom.

liczebnik pięć narzuca rzeczownikowi przypadek (a także formalnie liczbę), natomiast rzeczownik determinuje rodzaj niemęskoosobowy (por. Pięciu chłopców przyszło, Pięć psów przyszło). Liczebnik narzuca też czasownikowi zneutralizowaną formę rodzaju i liczby, tzn. rodzaj nijaki liczby pojedynczej: przyszło. Czasownik z kolei wymaga od liczebnika formy mianownikowej.

W konstrukcjach z liczebnikami poniżej pięciu zasadniczo ośrodkiem grupy jest rzeczownik: Trzy dziewczynki biegły ulicą. Trzej chłopcy biegli ulicą. Wyjątek stanowią konstrukcje męskoosobowe z liczebnikiem o postaci dwóch, trzech, czterech, w których rzeczownik jest podporządkowany liczebnikowi: Dwóch (trzech, czterech) chłopców przyszło. Liczebnik także determinuje zneutralizowaną postać czasownika.

Konstrukcje z liczebnikami od pięciu wzwyż zachowują się niejednakowo w różnych przypadkach. Niewątpliwa nadrzędność liczebnika występuje w mianowniku i bierniku: Pięć kobiet (pięciu mężczyzn) przyszło, Widzę pięć kobiet (ale w formie Widzę pięciu mężczyzn wskutek identyczności mianownika i biernika rzeczowników męskoosobowych forma mężczyzn może być interpretowana jako bezpośrednio zależna od czasownika: Widzę mężczyzn). Podobna sytuacja występuje i przy innych przypadkach:

Interesuję się pięcioma (pięciu) kobietami

Przyglądam się pięciu kobietom

Opowiadam o pięciu kobietach.