wykłady z polskiej składni7

Rozdział II

Wprowadzenie do składni: pojęcie grupy i składnika; struktura syntaktyczna i semantyczna wypowiedzenia

1. Grupa a zdanie

W poprzednim wykładzie wprowadziliśmy ostre odróżnienie konstrukcji predykatywnych (wypowiedzeń: zdań, oznajmień), będących samodzielnymi komunikatami, i konstrukcji atrybutywnych (grup), które są częściami wypowiedzeń, nie mającymi samodzielności komunikacyjnej. Jeżeli grupa uzyskuje taką samodzielność, staje się tym samym wypowiedzeniem (oznajmieniem), jak wspomniane już grupy mój brał, mój znajomy, np. jako formuły przedstawiania: Mój brat! Mój znajomy!

Grupa składniowa (inaczej grupa syntaktyczna) jest więc pojęciem podrzędnym wobec zdania; z grup składniowych zbudowane są zdania, choć oczywiście może być zdanie (wypowiedzenie) złożone tylko z jednego elementu, jak Pożar! Grzmi! On! itp. (podobnie jak może być mor-fem złożony z jednego fonemu, np. spójniki a, i, a także leksem złożony z jednego morfemu, jak wymieniony już spójnik a czy też przysłówek tam itp.).

Ostre przeciwstawienie zdania i grupy zawdzięczamy Jerzemu Kury-łowiczowi (1948), który uznawał je za dwie podstawowe jednostki składniowe odróżniane formalnie w ten sposób, że w grupie członem konstytutywnym, reprezentującym jednostkę na zewnątrz, jest człon określany (np. konstrukcja czerwona róża może być zredukowana do róża), natomiast w zdaniu członem konstytutywnym jest człon formalnie określający (orzeczenie), np. w zdaniu: Chłopiec przyjechał forma orzeczenia jest wyznaczana przez podmiot (rodzaj, liczba), jednakże całe zdanie może być zredukowane do orzeczenia i ono reprezentuje konstrukcję na zewnątrz, wobec innych zdań.

2. Pojęcie grupy składniowej we współczesnych opisach składni

We współczesnych opisach składniowych grupa jest ujmowana niejednolicie. Istnieją co najmniej trzy, a może nawet cztery rozumienia tego pojęcia. Wyróżniają się jednak przede wszystkim dwa główne sposoby jego rozumienia:

1)    Przy pierwszym grupa rozumiana jest bardzo szeroko jako abstrakcyjny człon składniowy, który stanowi część struktury zdania. Jest to ujęcie wywodzące się ze składni generatywnej, według której zdanie zbudowane jest z grupy (frazy) nominalnej (GN) i grupy (frazy) werbalnej (GV), rozumianych jako pozycje składniowe, które mogą być rozwinięte (jak np. w zdaniu Kolega brata przyszedł) lub nierozwinięte (np. Kolega przyszedł). W szczególnych wypadkach grupa może być reprezentowana zerowo, np. Przyjechał; brak tu formy GN, ale jako pozycja w tym zdaniu istnieje. Takie rozumienie grupy zawarte jest w tomie składniowym Gramatyki akademickiej (1984, Topolińska, s. 304). To rozumienie grupy odpowiada, jak się wydaje, pojęciu frazy w koncepcji Sa-loniego i Świdzińskiego (1985).

2)    Drugie rozumienie grupy ogranicza to pojęcie do konstrukcji co najmniej dwuelementowych: grupa w tym sensie to niepredykatyw-ne połączenie składników.

To drugie rozumienie ma jeszcze swoje dwa warianty: wariant szerszy, traktujący jako grupę wszelkie niepredykatywne połączenie elementów, zarówno podrzędne, jak i współrzędne (szeregi), a więc grupą będzie połączenie brat kolegi, brat z kolegą, kolega zamiast brata, a także Kolega i brat (przyszli), Brat albo kolega (to zrobi). Wariant węższy (reprezentowany np. w Encyklopedii wiedzy o języku polskim 1978) traktuje