wykłady z polskiej składni2

8 Wprowadzenie do składni

— rzeczywistych komunikatów językowych. Dopiero zatem reguły składni opisują budowę wypowiedzeń, tzn. rzeczywistych komunikatów językowych; wszystkie inne działy językoznawstwa badają jedynie budulec, materiał, z którego tworzone są wypowiedzi. Bezpośredni budulec wypowiedzi stanowią użyte jednostki słownikowe, które w wypadku leksemów odmiennych zostają zaadaptowane dzięki operacjom fleksyjnym do pełnienia roli członów zdań (wypowiedzeń). Same wypowiedzi natomiast należą do planu parole, użycia języka. Powstaje więc pytanie, co w zakresie składni należy do systemu językowego, skoro same wytwory składni — konstrukcje składniowe stanowią wypadki użycia systemu językowego. Musimy zatem od razu, na wstępie odpowiedzieć na pytanie, jakie jest miejsce składni w systemie językowym.

2. Miejsce składni w systemie językowym

Przedstawione dalej ujęcie najbliższe jest koncepcji Tadeusza Milewskiego zawartej w artykule Stanowisko składni w obrębie językoznawstwa (1952), a będącej konsekwencją przyjętej przez niego teorii języka. Teoria ta w postaci zmodyfikowanej (między innymi przez Leona Zawadowskiego 1966) stanowi dziś dobro wspólne współczesnego językoznawstwa. Język jest w tym rozumieniu systemem semantycznym (systemem znaków) dwuklasowym, tzn. systemem z gramatyką. Dwuklasowość powoduje otwartość systemu, która polega na tym, że zdolny on jest (w przeciwieństwie do systemów jednoklasowych, zamkniętych, jak np. system znaków drogowych) przekazywać zupełnie nową informację, czyli być podstawą tworzenia zupełnie nowych, nigdy wcześniej nie słyszanych przez mówiącego, komunikatów.

Dwuklasowość systemu językowego polega na tym, że składa się on ze słownika i gramatyki. Słownik obejmuje ograniczoną liczbę znaków (rozkładalnych jeszcze dalej na elementy diakrytyczne, a także niekiedy, przy wyrazach motywowanych, na mniejsze elementy znaczące), które odsyłają do zjawisk świata: ich liczba jest różna w zależności od stopnia wykształcenia człowieka mówiącego i waha się między 10 a 30 tysiącami (np. Mały słownik języka polskiego pod red. Stanisława Skorupki obejmuje ok. 30 tys. wyrazów). Gramatyka to zbiór reguł, które pozwalają na ■prenie elementów słownika w złożone konstrukcje wyższego rzędu: zdaniu i ich części — grupy składniowe.

Samo rozróżnienie dwuklasowości dopuszcza co najmniej dwie interpretacje. Przy pierwszym rozumieniu, przedstawionym powyżej, klasa I |o słownik, a klasa II to reguły gramatyczne. Przy rozumieniu drugim kl,i'.a I (zamknięta) to składniki systemu: słownik i reguły, a klasa II (otwarta) to nieograniczenie tworzone konstrukcje tekstowe. Niezależnie ml interpretacji tego pojęcia istotne jest to, że zdaje ono sprawę z niezmiernie ważnej właściwości języka, określanej czasem jako jego pro-iluktywność (Lyons 1984), która, oprócz uniwersalności, konwencjo-nalności i podzielności znaków na powtarzalne elementy foniczne, stanowi podstawową cechę definicyjną języka.

Pojęcie dwuklasowości języka bywa czasem rozumiane także jako dwustopniowość znaków językowych, tzw. podwójna artykulacja języka (por. Martinet 1949), a więc właściwość polegająca na tym, że znaki językowe złożone są z małej liczby fonemów (co umożliwia ich łatwe zapamiętywanie i rozpoznawanie), a wypowiedzi (konstrukcje) budowane są z prostszych jednostek znaczących (leksemów).

W sumie trzeba więc wyróżnić dwie odrębne właściwości języka (choć czasem podobnie nazywane): jego dwuklasowość, czyli otwartość (|>roduktywność), oraz fakt składania się znaków z powtarzających się elementów fonicznych o zamkniętej dla danego języka liczbie. Otwartość systemu językowego (jego produktywność) powoduje, że ludzie mówiący /.dolni są tworzyć ze stosunkowo niewielkiej liczby znaków i reguł nieograniczoną liczbę nowych, nigdy wcześniej nie słyszanych tekstów. Mówimy, że włada językiem tylko ten, kto potrafi, mając do dyspozycji słownik i zasób reguł, stworzyć nowy, nigdy przedtem nie słyszany tekst, a nie ten, kto potrafi reprodukować bardzo nawet długi, ale gotowy, nauczony na pamięć tekst.

Wróćmy jednak do naszego wcześniej postawionego pytania o miejsce składni w tak rozumianym systemie. Reguły gramatyczne stanowiące podstawę tworzenia nieograniczonej liczby konstrukcji to przede wszystkim reguły składniowe i podporządkowane im reguły fleksyjne. Tworzenie wypowiedzi, mówiąc w pewnym uproszczeniu, wygląda w ten sposób, że wybiera się ze słownika odpowiednie leksemy, potrzebne do wyrażenia zamierzonej informacji, wstawia się je w określony schemat zdaniowy (na-