wykłady z polskiej składni8

20 Wprowadzenie do składni

jako grupę tylko połączenia podrzędne (tzw. tradycyjnie związki): piłka czerwona, piłka Janka, piłka do siatkówki itp.

Wreszcie zupełnie inne, nietradycyjne rozumienie grupy reprezentuje składnia Saloniego i Świdzińskiego. Brak tu przeciwstawienia grupy — zdaniu; zdanie (np. Boli go) jest szczególnym przypadkiem grupy. Szerzej koncepcji tej nie będziemy tu referować.

W sumie więc warto zachować dwa podstawowe rozumienia grupy: szersze jako pozycji składniowej, tzn. jednostki, z której budowane są wypowiedzenia, oraz węższe jako konstrukcji co najmniej dwuskładnikowej powiązanej związkiem składniowym. W tym drugim rozumieniu grupę można więc zdefiniować następująco: połączenie niepredykatywne wyrazów powiązanych związkiem składniowym. Połączenia te są dalej rozkładalne na mniejsze elementy.

3. Pojęcie składnika. Segmentacja zdania

Element, który już dalej nie da się podzielić składniowo, nazywa się składnikiem. Na przykład w analizowanym wyżej zdaniu grupy kolega brata, brata mojego dadzą się jeszcze rozłożyć na części: kolega i brata, brata i mojego. Te dalej nierozkładalne części to składniki.

Pojęcia składnika nie należy mieszać z pojęciem składnika bezpośredniego (podstawowego pojęcia składni generatywnej przejętego przez składnię formalną Saloniego i Świdzińskiego), który stanowi człon bezpośrednio współtworzący daną konstrukcję, np. w zdaniu: Niespodziewanie odwiedził mnie kolega brata składnikami bezpośrednimi są człony, z których bezpośrednio dana konstrukcja się składa, a więc: niespodziewanie odwiedził mnie i kolega brata. Pierwszy człon da się jeszcze podzielić na bezpośrednie składniki, z których jeden nie jest dalej podzielny (niespodziewanie), a drugi (odwiedził mnie) dzieli się na: odwiedził i mnie. Człon drugi natomiast: konstrukcja kolega brata składa się z dwóch elementów, które są już składnikami dalej niepodzielnymi.

Segmentacja składniowa tekstu to podział ciągu wielozdaniowego na zdania, zdań złożonych na zdania składowe, zdań składowych na grupy, a grup na składniki.

Wyodrębnienie składników dalej niepodzielnych nasuwa pewne problemy interpretacyjne, omawiane szeroko w podręcznikach (np. w Składni Saloniego i Świdzińskiego). W tym miejscu zasygnalizujmy jedynie główne przypadki traktowania połączeń wyrazowych jako niepodzielnych jednostek składniowych. Najważniejsze z nich to:

1)    analityczne formy fleksyjne, np. będą pisały, niech pracuje, a także konstrukcje typu mówi się, mówiło się,

2)    formy zaprzeczone: Ojciec nie przyszedł,

3)    frazeologizmy, np. byli górą (ale nie: przyszli górą), w tym także /leksykalizowane konstrukcje z się (np. przeprowadził się, ale nie: Kazał się obudzić), też zestawienia typu: Boże Narodzenie, Plac Zbawiciela oraz inne leksemy nieciągłe (wielosegmentalne) typu na czerwono, od dawna itp.,

4)    wyrażenia przyimkowe, np. chodzi po ulicy, tu: po ulicy stanowi całość składniową nieredukowalną do jednego członu (reprezentanta), ma więc tzw. charakter egzocentryczny, tzn. żaden z członów nie jest składniowo samodzielny: cechuje je jednak wewnętrzna zależność, mianowicie przyimek wymaga określonego przypadka.

Warto wreszcie wspomnieć o sytuacji odwrotnej, gdy jeden wyraz tekstowy (graficzny) ukrywa w sobie dwa składniki; np. Głupiś to ściągnięcie konstrukcji Jesteś głupi, a więc element -ś jest odrębnym składnikiem. O sprawie ruchomych cząstek wyrazowych i ich składniowej interpretacji mowa jest szerzej w podręczniku Saloniego i Świdzińskiego (1985, s. 59, 60).

4. Typy grup syntaktycznych

Wróćmy do pojęcia grupy rozumianej jako konstrukcja niepredyka-tywna, złożona co najmniej z dwóch składników.

W literaturze językoznawczej, jak pokazywaliśmy, obserwuje się pewną niejednolitość w traktowaniu tak rozumianej grupy. Można to pojęcie zawężać do konstrukcji złożonych podrzędnie (tak np. traktowana jest grupa w Encyklopedii wiedzy o języku polskim: związek wyrazów „połączonych stosunkiem determinacji atrybutywnej”, np. czerwona piłka, piłka Kazika), a można rozszerzać je na wszelkie połączenia niepredykatyw-