wykłady z polskiej składni3

90 Wprowadzenie do problematyki zdania zlotonegi

wokół wykładnika zespolenia. W pewnych wypadkach jedynym wykładnikiem zespolenia jest zmieniona intonacja. Dwa zdania, każde o własnej intonacji wznosząco-opadającej, przekształcają się w jeden ciąg intonacyjny wznosząco-opadający:

Pojechał do Krakowa. Tam załatwiał swoje sprawy-► —* Pojechał do Krakowa i tam załatwiał swoje sprawy.

Jak widać, istotna dla zdań złożonych jest całościowa intonacja, będąca sygnałem całościowego ujęcia treści w intencji mówiącego. W piśmie sygnałem intonacji jest interpunkcja.

Wśród zdań złożonych ściślejsze zespolenie charakteryzuje hipotaksę:

Pojechał do Krakowa, ponieważ miał tam załatwić swoje sprawy

Pojechał do Krakowa, żeby załatwić swoje sprawy.

W przytoczonych zdaniach podrzędnych zdarzenie zostaje ujęte jako przyczyna, a także cel zdarzenia wskazanego w zdaniu nadrzędnym.

2.3. Wreszcie treści przekazywane przez zdania wyjściowe mogą być wyrażone jednym rozbudowanym zdaniem pojedynczym. Sytuacje te omawialiśmy w poprzednim wykładzie.

Przypomnijmy więc w skrócie główne sposoby rozbudowywania zdań pojedynczych, dające w wyniku konstrukcje pograniczne między zdaniami złożonymi a pojedynczymi. Niektóre z nich czysto umownie zalicza się do zdań pojedynczych, a nie złożonych. Są to:

1)    Zdania z tzw. dopowiedzeniami, tzn. ściągniętymi zdaniami przy-dawkowymi: Kupił obraz namalowany przez wielkiego artystę ‘który namalował wielki artysta’, Zobaczył Jana idącego ulicą ‘który szedł ulicą’.

2)    Zdania z szeregową grupą nominalną: Jaś i Małgosia wyjechali w góry, Jan czyta książki i gazety.

3)    Zdania z nominalizacjami rzeczownikowymi: Uniknął wypadku dzięki wyjazdowi z Warszawy, Mimo napomnień matki zrobił to.

4)    Zdania z imiesłowami współczesnymi nierozwiniętymi: Idzie kulejąc, Patrzy zezując.

Wymienione cztery typy traktujemy umownie jako zdania pojedyncze. Umowność widoczna jest zwłaszcza przy konstrukcjach z imiesłowami współczesnymi: imiesłów bez członów podrzędnych traktowany jest jako składnik zdania pojedynczego, a rozwinięty przez człony podrzędne interpretowany jest jako równoważnik w zdaniu złożonym: Idąc wczoraj Marszałkowską, spotkałem znajomego.

Natomiast kolejne trzy typy konstrukcji pogranicznych między zdaniem pojedynczym a złożonym traktowane są różnie przez językoznawców. My w naszym opisie uznajemy je za zdania złożone. Są to:

5)    Zdania z imiesłowem uprzednim; np. Załatwiwszy sprawę, wyszedł uważamy za zdanie złożone z równoważnikiem zdania. Podobnie zdania z rozbudowanym imiesłowem współczesnym: Ścinając drzewo, zranił sobie rękę.

6)    Zdania eliptyczne z zachowaniem orzeczeń: Matka siedziała i płakała, Jan kupuje i sprzedaje książki. Zdania tego typu traktowane są w Składni Saloniego i Świdzińskiego jako pojedyncze. W naszym opistfe interpretowane są jako złożone (obecność dwóch form finitywnych), choć bardzo ściśle zespolone.

7)    Ostatnią strukturę pograniczną stanowią tzw. zdania intensjonalne (dopełniające), w których zdanie podrzędne konotowane jest przez nadrzędny czasownik: Widzę, że masz rację. Ze względu na przyjętą definicję (obecność co najmniej dwóch form finitywnych) traktujemy je jako zdania złożone podrzędnie o bardzo silnym stopniu zespolenia.

W dalszym ciągu będziemy omawiać mechanizmy tworzenia zdań złożonych.

3. Mechanizmy tworzenia zdania złożonego

W jednej z wersji składni generatywnej tworzenie zdania złożonego opisywane jest jako tzw. transformacja zbiorcza, przekształcająca kilka zdań wyjściowych (zapisywanych jako Sent|, Sent₂... SentJ w jedno zdanie wieloczłonowe (Sent_comp).

Istnieją zasadniczo dwa różne sposoby derywowania zdań złożonych. Pierwszy typ to ustosunkowanie dwóch zdarzeń opisywanych przez zdania wyjściowe na zasadzie pewnej relacji semantycznej w ten sposób, że żadne