wykłady z polskiej składni4

12 Wprowadzenie do składni

dowane zdania pojedyncze i zdania złożone (typy reguł tworzenia zdań złożonych zależą od istnienia w danym języku określonych spójników). Reguły rozbudowywania zdań pojedynczych to, poza rozwijaniem grup przez dodawanie określników, tworzenie konstrukcji imiesłowowych i różnego typu nominalizacji. Szerzej o przekształceniach tego typu będzie mowa w rozdziałach następnych.

4)    Do systemu językowego należą także reguły akomodacyj-ne, sygnalizujące wzajemne podporządkowanie sobie składników, i ich fleksyjne wykładniki (np. w połączeniu odwiedził kolegę brata wymagana jest przez czasownik postać biernika, a postać dopełniacza zostaje narzucona przez rzeczownik).

5)    Wreszcie do systemu językowego należą reguły wyrażania aktualizacji wypowiedzenia, a więc informowanie o odniesieniu użytych wyrażeń do obiektów świata (referencja), informowanie o czasie (niekiedy też miejscu) opisywanych zdarzeń oraz ujmowanie ich w określoną ramę modalną. Komunikowane wydarzenie jest zawsze umieszczane przez mówiącego w czasie, a także ujmowane przez niego subiektywnie jako rzeczywiste, hipotetyczne bądź żądane. W omawianym wyżej przykładzie opisywane wydarzenie, tzn. odwiedziny kolegi, zostało ujęte jako rzeczywiste (w modalności oznajmującej) oraz przeszłe w stosunku do aktu mówienia. Szerzej o kwestiach tych będzie mowa w następnych rozdziałach.

3. Wypowiedzenie, zdanie, oznajmienie, zawiadomienie

Używaliśmy do tej pory terminów wypowiedzenie (wprowadzonego przez Klemensiewicza) i zdanie w sposób intuicyjny, rozumiejąc przez nie konkretne ludzkie wypowiedzi. Stwierdziliśmy także, że zadaniem składni jako nauki jest opis reguł tworzenia wypowiedzeń, natomiast same wypowiedzenia (zdania) należą do planu parole (użycia języka), a nie do systemu językowego. Wypada w tej chwili przyjrzeć się dokładniej używanym pojęciom, a więc przede wszystkim pojęciu wypowiedzenia i zdania.

Mówiąc o wypowiedzeniach jako konkretnych, empirycznych tek-

Much. możemy mieć na myśli dwa różne zjawiska, które trzeba pojęciowo mlióżnić, mianowicie jednostkowe okazy (zdarzenia) oraz ich typy. Różnicę tę najlepiej zilustruje sytuacja w pracowni rentgenowskiej, w której W ciągu dnia słyszy się kilkadziesiąt razy ten sam tekst: Proszę nabrać /«'wietrzą! Nie oddychać! Każde użycie jest odrębnym aktem mowy, ma Innego odbiorcę (czasem także nadawcę). Akt mowy jako jednostkowe /|nwisko społeczne (zachowanie się językowe człowieka) obejmuje jeszcze bardzo wiele innych zjawisk sytuacyjnych, którymi zajmuje się pragma-lyka, np. rzeczywiste intencje nadawcy, często odmienne od tych, które przekazuje forma językowa wypowiedzi. Od tego opis czysto lingwisty-i /ny, a zwłaszcza składniowy, abstrahuje, zajmując się jedynie tekstami 10/u lnianymi jako typy.

Odróżnienie użycia zdania od zdania jako typu w wielu językach wyrażane jest za pomocą odrębnych terminów, por. np. ang. utterance i smtence, fr. enonce i proposition, ros. vyskazyvanie i predlożenie, czes. promlStva i vćta. W polszczyźnie brak jest tego odróżnienia; można by się umówić, że terminem wypowiedz będziemy nazywać konkretne użycie ic/yka, a wypowiedzeniem — typ wypowiedzi.

Wypowiedzenie jest pojęciem bardzo szerokim, obejmującym wszelkie typy komunikatów językowych. Można je zdefiniować bardzo ogólnie: lako najmniejszy odcinek tekstu (mowy) będący samodzielnym komunikatem. Językowo owa samodzielność informacyjna przejawia się w zamkniętej intonacji, czego znakiem graficznym jest interpunkcja: kropki, wykrzykniki, znaki zapytania.

Wypowiedzenie może mieć różne formy. Podstawową jego formą (zwłaszcza dla wypowiedzeń oznajmujących) jest pełna postać zdaniowa, u więc konstrukcja zawierająca jako orzeczenie tzw. słowo osobowe (ver-hum finitum), tzn. formę predykatywną czasownika, np. Przyszedł Janek, Zaczęło padać. Jest mi zimno, a także: Mówiło się o tobie. Mówiono o tym. Należy porozumieć się z nimi. Wypowiedzeniem może być również konstrukcja imienna, a czasem tylko jeden wyraz z odpowiednią intonacją, np. jako replika na pytanie: Kto to zrobił? może paść odpowiedź: Janek! On! W określonej sytuacji wypowiedzeniem będzie prośba: Wody!, oczywiście z odpowiednią intonacją, a także wypowiedź: Bez! jako odpowiedź na pytanie: Chcesz herbatę z cytryną czy bez.?