wykłady z polskiej składni0

104 Zdania złożone parataktycznie

3. Zdania rozłączne (alternatywa)

Zdania te wyrażają abstrakcyjną operację myślową nadawcy, mianowicie jego przekonanie, że zachodzi jeden z dwóch pomyślanych stanów rzeczy, przy czym nadawca nie wie, który z nich jest faktem: Jan jest w lej chwili w pracy lub (albo) wyjechał z Warszawy.

W stosunku do alternatywy rozumianej logicznie w zdaniach rozłącznych języka naturalnego widoczne są różnice w dwóch punktach:

1)    Dodana zostaje informacja o niewiedzy mówiącego. Źle użyte są np. zdania: *Byliśmy wczoraj w kinie albo wyjechaliśmy na wycieczkę. nadawca wie, które zdarzenie zaszło (chyba że ma amnezję), natomiast dobre jest zdanie: Oni byli wczoraj w kinie lub wyjechali na wycieczkę.

2)    Druga różnica dotyczy tego, że w zdaniach alternatywnych języka naturalnego nie ma ostrego wykluczania się obu stanów, zwłaszcza przy użyciach ogólnych i nieokreślonych czasowo, np. Chodziliśmy na wycieczki lub zbieraliśmy grzyby. Obie czynności mogły mieć miejsce. Te typy użyć zbliżają się do zdań łącznych, przy czym możliwe są, jak sugeruje M. Grochowski (1984), trzy typy interpretacji tego typu zdań: zachodził stan pierwszy lub drugi, lub współwystępowały oba stany.

Wykładnikami rozłączności są spójniki albo oraz lub, przy czym ten pierwszy cechuje większa kategoryczność; np. przy rozkazach (tzn. żądaniu jednego ze stanów) występuje raczej albo (także podwojone): Albo wychodzisz natychmiast, albo zdejmij palto. W tym miejscu niemożliwe lub.

4. Zdania wynikowe

Zdania te stanowią parataktyczny sposób wyrażania relacji przyczynowo-skutkowej, która podstawowo przekazywana jest za pomocą zdań hipotaktycznych (por. rozdz. XIV), np. Jan zachorował, więc (zatem) nie przyszedł na zebranie. Było ślisko, zatem (więc) szedł powoli, a obok tego: Nie przyszedł, gdyż (ponieważ, bo) zachorował, Szedł powoli, ponieważ było ślisko.

Paralelnie do zdań hipotaktycznych można także w obrębie zdań wynikowych wyróżnić co najmniej dwa typy: zwykłą relację przyczynowo-skutkową, np. Zachorował, więc nie przyszedł, i relację wnioskowania / objawów (por. zdania z tzw. przyczyną logiczną, rozdz. XIV), np. Nie przyszedł, więc (to znaczy) zachorował. W tym drugim wypadku mamy rozumowanie bardziej złożone — na podstawie faktu istniejącego wnioskuje się (stosując ogólne reguły wnioskowania) o hipotetycznej przyczynie tego faktu. Ten typ wnioskowania zbliża zdania wynikowe do ostatniego typu zdań złożonych, które mają charakter uściślający.

5. Zdania uściślające (włączne)

Ten typ zdań wyraża rodzaj operacji metajęzykowej: zdanie drugie jest doprecyzowaniem, uściśleniem treści zawartej w zdaniu pierwszym. Nadawca podaje dokładniejszą informację bądź też interpretuje informację podaną w zdaniu pierwszym: Jan zdał egzamin magisterski, czyli (to znaczy, to jest) zakończył studia.

Ten komentarz nadawcy na temat własnej wypowiedzi może dotyczyć bardziej sposobu mówienia (np. przy użyciu wyrażeń: jednym słowem, innymi słowy: Jan zdał egzamin magisterski, innymi słowy, zakończył studia), bądź też interpretacji treści zdania pierwszego, np. Jan nie poszedł do dentysty, więc stchórzył, Pomógł mu bardzo, mianowicie znalazł dla niego posadę. Przykłady powyższe pochodzą z książki M. Grochowskiego (1984), tam też można znaleźć szersze analizy na ten temat; por. też A. Bednarek (1989).

W dalszych rozdziałach będziemy omawiać najważniejsze typy zdań złożonych hipotaktycznie.