wykłady z polskiej składni5

134 Zdania wyrażające relację przyczynowo-skutkową

1991) pokazuje, że w strukturze semantycznej zdań celowych zawarta jest relacja przyczynowo-skutkowa.

Przeanalizujmy następujące zdania: Jan poszedł do biblioteki, żeby oddać książki. Matka włożyła dziecku kożuch, żeby nie zmarzło, Jan kupił album, żeby go ofiarować nauczycielce.

Na powierzchni zdania te opisują dwa zdarzenia: jedno rzeczywiste (‘pójście do biblioteki’, ‘włożenie kożucha’, ‘kupno albumu’) i drugie pomyślane (zamierzone): ‘oddanie książki’, ‘niezmarznięcie dziecka’, ‘ofiarowanie albumu nauczycielce’. Jednakże w głębi ukryte jest tu jeszcze jedno zdarzenie, mianowicie ‘wola’ (decyzja) agensa występującego w zdaniu pierwszym: Poszedł do biblioteki, ponieważ chciał oddać książki. Włożyła dziecku kożuch, ponieważ chciała, żeby nie zmarzło itd.

Cel zakłada czyjeś świadome działanie, tzn. czyjąś wolę osiągnięcia czegoś. Nie mają sensu zdania celowe bez udziału czyjejś świadomości, np. 'Wiatr przewrócił drzewo, żeby zatarasować drogę, natomiast zupełnie dobre jest zdanie: Przewrócono drzewo, żeby zatarasować drogę, tzn. zrobili to celowo jacyś ludzie. Podobnie dewiacyjne są zdania: 'Jan wyłysiał, żeby zrobić na złość żonie, chyba że wyłysienie jest skutkiem czynności zamierzonej. Także analizowane wielokrotnie zdanie o chorobie Jana i jego niepójściu na zebranie, przekształcone na zdanie celowe, informowałoby o świadomym, zamierzonym zachorowaniu: Jan zachorował, żeby nie pójść na zebranie.

W sumie więc w zdaniach celowych zdanie podrzędne, będące skrótem informacji o woli agensa i zamierzonym zdarzeniu, pełni jakby funkcję zdania przyczynowego względem zdania nadrzędnego, które opisuje skutek podjętej decyzji: Poszedł do biblioteki, ponieważ chciał oddać książki. Zachorował, ponieważ chciał nie iść na zebranie.

Jak już mówiliśmy przy okazji zdań intensjonalnych (por. rozdz. XI), wystąpienie bezokolicznika w zdaniu podrzędnym uzależnione jest od tożsamości podmiotów obu zdań. Ta sama reguła oczywiście działa także przy zdaniach celowych, które semantycznie są ściągniętymi zdaniami in-tensjonalnymi przy predykatach woli: Poszedł, ponieważ chciał oddać książki. A więc uzasadnione jest w tym wypadku użycie bezokolicznika w zdaniu celowym: Poszedł, żeby oddać książki || oddać książki. Natomiast w zdaniu: Posłał Marię, żeby oddała książki nie może wystąpić bezokolicznik, ponieważ brak tu tożsamości podmiotów.

Wariantem zdań celowych są zdania ze spójnikiem byle: Zgodzi się na wszystkie warunki, byle tam pracować (Grochowski 1984), Pracował dnie i noce, byle otrzymać najwyższą nagrodę. Chodził prędko po pokoju, byle nie myśleć.

Zasadnicza struktura celowa jest w tym zdaniu zachowana: zdanie podrzędne wskazuje na silne pragnienie stanu pożądanego przez agensa zdania nadrzędnego, a zdanie nadrzędne opisuje czynność zmierzającą do tego pożądanego stanu. Różnica w stosunku do zwykłych zdań celowych polega na większej intensywności przeżycia woli oraz zgodzie (przyzwoleniu) na wszelkie środki prowadzące do osiągnięcia stanu: Zrobi wszystko, byle mieć święty spokój, stąd zdania te zwane są przez syntaktologów celowymi przyzwalającymi (por. Grochowski 1984, Ampel 1975).

Na koniec wspomnijmy o zdaniach ze spójnikiem aby, które tylko pozornie mają cechy zdań celowych, np. Zbudził się, aby natychmiast zasnąć, Gwar zmienił się w szmer, żeby wreszcie umilknąć. Są to właściwie zdania rozwijające (por. s. 96, 119), których podrzędność jest tylko pozorna, semantycznie mają one charakter parataktyczny: Gwar zmienił się w szmer i wreszcie umilkł.

5. Zdania warunkowe (przypuszczające)

Zdania te wyrażają skomplikowane i abstrakcyjne operacje myślowe ustalające relacje przyczynowo-skutkowe między dwoma zdarzeniami pomyślanymi (hipotetycznymi) możliwymi, a także niemożliwymi (tzw. zdania kontrfaktyczne, informujące o zdarzeniu nie zaszłym). Ze względu na ową abstrakcyjność, jak również komplikację relacji są one najpóźniej przyswajane przez dziecko w procesie uczenia się języka.

Zdania warunkowe, tworzone wyrazistymi spójnikami jeżeli, jeśli, gdyby, przedstawiają dość skomplikowany obraz: istnieje stosunkowo klarowne centrum, obejmujące trzy zasadnicze typy, oraz obszerne peryferie, w obrębie których pojawiają się nieco inne funkcje spójników (zawierające dodatkowe znaczenia) bądź też relacja warunkowa wyrażana jest w nieco inny sposób. Centrum, jak powiedzieliśmy, stanowią zdania opisujące zdarzenia pomyślane, stąd charakterystyczny jest dla tych zdań czas przyszły lub tryb warunkowy. Jeśli więc w zdaniu pojawi się czas przeszły, jest