wykłady z polskiej składni4

112 Zdania dopełniające (inlensjonalne)

leżnych mowa jest w pracy M. Świdzińskiego (1973) i M. Danielewiczo-

by Piotr przyszedł? Czy aby Piotr przyszedł? Trzeba w tym wypadku zreferować dwie różne informacje: ‘Jan zapytał, czy Piotr przyszedł’ i ‘Jan wyraził zdziwienie, niedowierzanie na ten temat’. Szerzej o pytaniach za-

wej (1991, 1993).

Przechodzimy teraz do omówienia charakterystyki temporalnej zdań intensjonalnych.

3. Czas w zdaniach intensjonalnych

Zdania konotowane przez nadrzędne czasowniki mają swoją własną charakterystykę temporalną, zrelatywizowaną do czasu zdania nadrzędnego. Mamy więc do czynienia z dwoma planami czasowymi: czasem zdania nadrzędnego, który jest sytuowany względem aktu mowy (są to tzw. czasy bezwzględne), i czasem zdania podrzędnego, który wskazuje na później-szość, równoczesność bądź wcześniejszość względem czasu zdarzenia w zdaniu nadrzędnym (są to tzw. czasy względne).

Zilustrujmy to przykładem zdania:

przyjedzie

przyjeżdża

przyjechał

Jan wie (dziwi się), że ojciec

Wiedza (zdziwienie) Jana jest zrelatywizowana względem aktu mowy, natomiast zdarzenie opisywane w zdaniu intensjonalnym jest zrela-tywizowane względem wiedzy (zdziwienia) Jana. W sytuacji, gdy w zdaniu nadrzędnym mamy czas teraźniejszy (równoczesność z aktem mowy), równoczesność, uprzedniość lub następczość zdarzenia w zdaniu podrzędnym pośrednio również odniesione są do czasu aktu mowy, stąd różnica między czasem względnym a bezwzględnym nie jest widoczna.

Rozdzielenie czasu zdarzenia w zdaniu nadrzędnym i podrzędnym widoczne jest wtedy, gdy czasownik zdania nadrzędnego występuje w czasie przeszłym lub przyszłym:

Jan wiedział (dziwił się), że

ojciec przyjedzie ojciec przyjeżdża ojciec przyjechał

np. Jan wiedział (dziwił się) trzy tygodnie temu, że ojciec przyjedzie następnego dnia (przyjeżdża tego samego dnia, przyjechał poprzedniego dnia, dzień wcześniej). Tu formy: przyjedzie, przyjeżdża i przyjechał mają znaczenie czasów względnych, wskazują odpowiednio na późniejszość, równoczesność i wcześniejszość w przeszłości.

Podobnie w odniesieniu do przyszłości:

ojciec przyjedzie ojciec przyjeżdża ojciec przyjechał

Jan dowie się (zdziwi się), że

Tu formy przyjedzie, przyjeżdża, przyjechał mają także funkcję czasów względnych, jak np. w zdaniach: Jan dowie się (zdziwi się) za tydzień, Że ojciec przyjedzie następnego dnia, przyjeżdża tego samego dnia, przyjechał poprzedniego dnia.

Jak widać z podanych przykładów, wprowadzaniu czasów względnych towarzyszy obligatoryjne wprowadzanie przysłówków temporalnych z serii anaforycznej w miejsce przysłówków deiktycznych (por. m.in. R. Grzegorczykowa 1975). Przysłówki z serii deiktycznej (dziś, jutro, wczoraj, pojutrze, przedwczoraj, rok temu i in.) odsyłają zawsze do aktu mowy, stąd pozostawione w zdaniach intensjonalnych w dalszym ciągu mają odniesienie do aktu mowy; np. przekształcenie na mowę zależną zdania: Przyjdę jutro wymaga zmiany przysłówka na anaforyczny: Powiedział, że przyjdzie następnego dnia. Pozostawienie przysłówka jutro daje w efekcie inne znaczenie: Powiedział (miesiąc temu), że przyjdzie jutro znaczy: ‘w następnym dniu po akcie mowy’.

4. Cechy formalne zdań intensjonalnych

Omówione własności semantyczne znajdują odbicie w cechach formalnych, a mianowicie w używaniu spójników i regułach nominalizacji.