wykłady z polskiej składni1

126 Zdania czasowe (temporatne)

^{1    1}    — zdanie podrzędne

x    — zdanie nadrzędne

3)    Odwrotna sytuacja, tzn. zdanie nadrzędne wskazuje na zdarzenie ciągłe, a podrzędne sygnalizuje zmianę punktową, jest możliwa, ale nie jest to przykład typowego zdania czasowego, por. np. Obierała ziemniaki, gdy (nagle) skaleczyła się w palec. Mamy tu do czynienia z pozornym upodrzędnieniem relacji współrzędnej, opisującej dwa kolejne zdarzenia: Obierała ziemniaki i wtedy skaleczyła się w palec. Podobnie: Pili herbatę, kiedy weszliśmy do pokoju (i wtedy weszliśmy do pokoju). Nie jest to informacja o czasie obierania ziemniaków, picia herbaty itp.

4)    Równoczesność dwóch zdarzeń punktowych najczęściej bywa interpretowana jako wcześniejszość lub późniejszość bądź też w ogóle jako relacja przyczynowo-skutkowa, np. Złamał nogę, gdy przewrócił się na nartach (uprzedniość, wcześniejszość upadku), Gdy przyszedł do domu, dowiedział się o wypadku (wcześniejszość przyjścia). Gdy brak sugestii co do kolejności wydarzeń, interpretacja nie jest jasna: Weszliśmy do pokoju, gdy wzniesiono już toast ‘wcześniej wzniesiono’. Gdy weszliśmy do pokoju, wzniesiono toast ‘wcześniej weszliśmy’.

Typ drugi, informujący o uprzedniości zdarzenia opisywanego w zdaniu podrzędnym, posługuje się jednoznacznymi spójnikami. Są to: ledwo, ledwie, zaledwie: Zaledwie (ledwo) weszliśmy, wzniesiono toast. Ledwo wzniesiono toast, weszli nowi goście. Dla obu zdań charakterystyczny jest aspekt dokonany: Ledwie weszliśmy do domu, rozszalała się burza. Użycie aspektu niedokonanego możliwe jest tylko w zdaniach ogólnych lub zdaniach narracyjnych (praesens historicum): Ledwo wchodzimy, rozpoczyna się awantura, Zawsze ledwie wchodzi, zaczyna narzekać itp.

Jednoznacznym wykładnikiem zdań typu trzeciego, wyrażających na-stępczość (późniejszość) zdarzenia opisywanego w zdaniu podrzędnym, jest spójnik zanim (nim)'. Zanim weszliśmy, wzniesiono toast, Zanim wzniesiono toast, weszliśmy. Zanim wyszedł z domu, wyłączył telewizor. Zdanie wprowadzane przez zanim opisuje zdarzenie późniejsze niż wskazane w zdaniu nadrzędnym.

Podobnie jak w poprzednim typie, w obu zdaniach używa się zasadniczo czasowników dokonanych przy rozumieniu aktualnym. Czasowniki niedokonane pojawiają się w zdaniach ogólnych: Zawsze zanim wychodzi (wyjdzie) z domu, gasi (zgasi) światło.

Na koniec wspomnijmy jeszcze o zdaniach, które wyrażają uogólnioną relację czasową: ‘zawsze kiedy’. Tworzone są one spójnikiem ilekroć: Ilekroć się spotykali, rozmawiali przyjaźnie, Ilekroć wychodził z domu, gasił wszystkie światła, Ilekroć wyjeżdżała na długo z domu, czuła się tle. Mogą tu wystąpić oba aspekty bez zmiany znaczenia, jest to bowiem sytuacja neutralizacji opozycji aspektowej: Ilekroć wyjechał (wyjeżdżał) z domu, jego zdrowie pogorszyło się (pogarszało się). W zdaniu nadrzędnym może (lecz nie musi) pojawić się zapowiednik zespolenia tylekroć.

2. Zdania fazowe (duratywne)

Zdania te wskazują na granice czasowe zdarzenia opisywanego przez zdanie nadrzędne: Odkąd tu mieszkam, nie spotkałem jeszcze żadnego Polaka, Dopóki był w domu, czuł się dobrze, Zostanę tu, póki tego będą wymagały moje studia.

Jak widać, możliwe tu są trzy typy sytuacji:

1)    Zdarzenie nadrzędne jest rozciągłe w czasie i zdarzenie wyrażane zdaniem podrzędnym także jest trwałe. W obu zdaniach występuje czasownik niedokonany. Zdarzenie wskazane w zdaniu podrzędnym określa czas zdarzenia wyrażonego zdaniem nadrzędnym przez informowanie o równoczesności obu zdarzeń: Dopóki był w domu, (dopóty) czuł się dobrze, Dopóki świeciło słońce, dopóty było ciepło. Paralelne zdania z kiedy nie precyzują, czy chodzi o lokalizację zdarzenia czy też o informację o czasie trwania: Kiedy był w domu, czul się dobrze. Było ciepło, kiedy świeciło słońce.

2)    Druga sytuacja to określanie punktu początkowego zdarzenia opisanego w zdaniu nadrzędnym. W tym wypadku zdanie podrzędne wskazuje na zdarzenie punktowe, które poprzedza bezpośrednio zdarzenie opisane w zdaniu nadrzędnym i stanowi jego początek: Odkąd wy-jechał, poczuł się (czuje się) źle. Dziesięć lat minęło, odkąd (od kiedy, od czasu gdy, od czasu jak) umarł Piotr. Zdarzenie w zdaniu nadrzędnym wyrażane może być czasownikiem niedokonanym lub dokonanym o charakterze inchoatywnym (wskazującym na punkt początkowy zdarzenia):