wykłady z polskiej składni0

Rozdział XIII

Zdania czasowe (temporalne)

Zdania czasowe stanowią ważną i dość rozbudowaną grupę wśród zdań podrzędnych. Są one podstawowym środkiem informowania o czasie opisywanych zdarzeń; ustalanie związku czasowego między obserwowanymi zjawiskami należy do elementarnych operacji myślowych dokonywanych przez człowieka.

Wyróżniają się dwa główne typy zdań czasowych:

1)    Zdania, których główną funkcją jest lokalizowanie w czasie wydarzeń opisywanych przez zdanie nadrzędne, a więc odpowiadające na ogólne pytanie ‘kiedy?’, np. Jan wrócił do domu, kiedy (gdy) Maria już spała, Kiedy padał deszcz, siedzieliśmy w domu (zdania te można nazwać lokalizującymi temporalnie).

2)    Zdania, które odpowiadają na pytanie ‘jak długo?’, ‘od kiedy?’, ‘do kiedy?’, np. Odkąd wyjechał z domu, ciągle choruje, Dopóki nie wyszła za mąż, mieszkała z rodzicami. Zdania te nazywa się w literaturze przedmiotu (por. T. Ampel 1975) zdaniami fazowymi.

Oba typy dzielą się wewnętrznie ze względu na to, czy komunikują relację równoczesności, uprzedniości (wcześniejszości) bądź następczości (późniejszości) względem zdarzenia opisywanego w zdaniu nadrzędnym. Ważna jest także wewnętrzna charakterystyka opisywanych zdarzeń: mogą to być zdarzenia rozciągłe w czasie (np. Ciągle choruje) lub też nagłe zmiany (Wyjechał z Warszawy, Wyszła za mąż), żeby ograniczyć się do przykładów cytowanych wyżej. Jak widać, w strukturze zdań temporalnych ważną rolę odgrywa obecność aspektu dokonanego bądź niedokonanego. Niektóre spójniki wymagają wręcz aspektu dokonanego, np. zanim (nim): Nim wszedł, zadzwonił.

W sumie zdania czasowe przedstawiają dość złożony obraz ze względu na ilość spójników i ich ścisłe wymagania gramatyczne. Spróbujemy dalej w dużym uproszczeniu pokazać ten obraz.

1. Zdania lokalizujące w czasie

Jak wspomnieliśmy wyżej, wśród zdań informujących o czasie odbywania się wydarzeń wskazanych w zdaniu nadrzędnym można wyróżnić trzy typy: 1) informujące o równoczesności (Kiedy szedł ulicą, rozmyślał o wydarzeniach, Kiedy szedł ulicą, zdarzył się wypadek), 2) informujące o uprzedniości zdarzenia (Ledwie wszedł do pokoju, zaczął opowiadać, Ledwie burza się skończyła, wybiegli do ogrodu) i 3) informujące o na-stępczości zdarzenia opisywanego w zdaniu podrzędnym w stosunku do zdarzenia wskazanego w zdaniu nadrzędnym (Zanim wszedł, zastukał).

Wskazywanie na czas opisywanych wydarzeń wiąże się ściśle z ujęciem punktowym bądź rozciągłym w czasie.

W pierwszym typie (zdania równoczesne) możliwe są zasadniczo cztery sytuacje:

1)    Równoczesność dwóch zdarzeń trwających w czasie, np. Kiedy padał deszcz, siedzieliśmy (całymi dniami) w domu, Zachowywał się cicho, gdy łowił ryby. Sytuację tę można przedstawić graficznie w postaci dwóch równoległych odcinków:

^{1    1} — zdanie nadrzędne

^{1    1} — zdanie podrzędne

2)    Zajście zdarzenia punktowego w zdaniu nadrzędnym w czasie, gdy trwało zdarzenie w zdaniu podrzędnym, ilustrują zdania: Kiedy szedłem ulicą, spotkałem znajomego, Skaleczyła się w palec, kiedy obierała ziemniaki. Graficznie sytuację tę można pokazać, zestawiając odcinek z punktem: