wykłady z polskiej składni4

92 Wprowadzenie do problematyki zdania złożonego

ze zdań nie jest w relacji nadrzędności (podrzędności) względem drugiego. Pozostają one względem siebie w związku koordynacji (współrzędności). Działa tu mechanizm paralelny do tworzenia grup współrzędnych w zdaniu pojedynczym (por. rozdz. II): Czyta książki i gazety. Odwiedzi mnie dziś ojciec albo matka. Wykładnikami określonych relacji semantycznych są spójniki, np. przeciwstawne a: Ojciec poszedł do pracy, a matka została z dziećmi.

Tradycyjna składnia podkreślała niezależność obu zdań połączonych współrzędnie, możliwość występowania ich osobno, co nie jest trafne, gdyż bywają zdania współrzędne bardzo ściśle powiązane formalnie, np. Ani nie mamy nart, ani śniegu nie jest duto. Żadne z tych zdań nie może pojawić się oddzielnie. Istotą parataksy opartej na współrzędności jest więc nie tyle niezależność obu zdań, ile brak relacji determinacji między nimi, co najwyżej można mówić o zachodzeniu wzajemnej determinacji.

Drugi typ transformacji zbiorczej to przekształcenie hipotaktyczne, przy którym jedno zdanie wyjściowe zostaje potraktowane jako nadrzędne (główne), a inne (zdanie składnikowe, ZS) jest jego określeniem, ma charakter podrzędny. Przekształcanie hipotaktyczne jest dość zróżnicowane, warto więc je dokładniej omówić.

4. Sposoby tworzenia zdań hipotaktycznych

Wstawienie zdania składnikowego (podrzędnego) do zdania nadrzędnego („zanurzanie”, jak mówią generatywiści) dokonuje się w różny sposób: 1) przez dodanie (dołączanie) zdania składnikowego do zdania głównego lub też 2) przez zastąpienie, wypełnienie jakiejś pozycji zdania nadrzędnego za pomocą zdania składnikowego.

Sposób pierwszy ma miejsce przede wszystkim przy rozwijaniu grupy nominalnej zdania nadrzędnego przez zdanie składnikowe. Z dwóch zdań: Samochód skręcił w boczną ulicę i Samochód miał narty na dachu mogą powstać dwa zdania hipotaktycznie złożone:

1)    Samochód, który miał narty na dachu, skręcił w boczną ulicę

2)    Samochód, który skręcił w boczną ulicę, miał imrty na dachu.

Sposób drugi służy rozbudowywaniu w postaci odrębnego zdania grupy werbalnej zdania nadrzędnego (zdania konotowane przez nadrzędny I czasownik, tzw. zdania intensjonalne) lub też służy wypełnianiu pozycji nie konotowanej przez zdanie nadrzędne: są to zdania wprowadzane na zasadzie determinacji semantycznej (tzw. tradycyjnie zdania okoliczni-kowe).

Zdania konotowane zajmują pozycję otwieraną przez zdania nadrzędne, np. zdania: Jan dowiedział się o tym i Kolega złamał nogę przekształcają się w zdanie: Jan dowiedział się, ie kolega złamał nogę.

Wypełnianie nieobligatoryjnej w zdaniu nadrzędnym pozycji określ-nika charakterystyczne jest dla bardzo zróżnicowanej grupy zdań tradycyjnie zwanych okolicznikowymi, np. zdania wyjściowe: Jan przyjechał i Zawiadomiłem go mogą przekształcać się w zdania: Jan przyjechał, ponieważ go zawiadomiłem, Jan przyjechał, kiedy go zawiadomiłem itp.

Opisany mechanizm daje się przedstawić graficznie za pomocą tzw. drzew dery wacyjnych, w których zdanie podrzędne jest „podwieszone” dó. którejś z niższych gałęzi drzewa. Pokażmy drzewa dla omówionych wyżej trzech typów zdań:

A. ZS zostaje wstawione do GN zdania nadrzędnego:

Jan spotkał kolegę, który wrócił z Paryża

GN

Sent

Jan

GV

V

GN

Adv

wrócił    z Paryża