wykłady z polskiej składni9

22 Wprowadzenie do składni

ne, także współrzędne, np. piłki i rakietki w zdaniu: Piłki i rakietki leżały na stole. To drugie ujęcie charakterystyczne jest np. dla językoznawstwa czeskiego. My w naszym opisie przyjmiemy szersze rozumienie grupy syntaktycznej, uznając, że każde wypełnienie pozycji składniowej będące połączeniem niepredykatywnym stanowi grupę.

Grupy można dzielić dwojako: ze względu na charakter gramatyczny członu nadrzędnego i wówczas otrzymuje się klasy następujące: grupy rzeczownikowe (nominalne), np. kolega brata, grupy przymiotnikowe, np. godny uwagi, grupy werbalne, np. pisze wyraźnie, grupy adwerbialne, np. bardzo wyraźnie. Szerzej o typach grup i związkach zachodzących w obrębie grupy jest mowa w pracach H. Misza (1967), a także w książce Saloniego i Świdzińskiego (1985).

Drugi podział grup uwzględnia charakter związku zachodzącego między członami grupy. Ze względu na tę własność wyróżnia się zasadniczo trzy typy grup: współrzędne (tzw. szeregi) (zob. Kallas 1993), podrzędne jednostronnie i wzajemnie podrzędne, np. pięć kobiet, w których zachodzi wzajemna determinacja obu członów — pięć wymaga dopełniacza i liczby mnogiej, kobiet wymaga od liczebnika rodzaju niemę-skoosobowego (w opozycji do pięciu chłopców). Jest to typowa konstrukcja egzocentryczna.

Leksemy wybrane do budowy wypowiedzenia bywają wstawiane w różne relacje, np. dwa leksemy brat i kolega mogą tworzyć następujące połączenia: brat kolegi, kolega brata, brat kolega ‘brat, który jest jednocześnie kolegą’ i kolega brat ‘kolega, który jest jednocześnie bratem, jak brat’, brat z kolegą, kolega z bratem, brat i kolega (przyszli), brat albo kolega (to zrobi), kolega zamiast brata (tam poszedł) i wiele innych.

Jak widać, stosunki w obrębie grupy mogą być współrzędne (brat i kolega) bądź podrzędne (brat kolegi). W kilku wypadkach grupa jest formalnie podrzędna, ale semantycznie współrzędna (co uwidocznia się w wymaganiach składniowych w stosunku do czasownika): brat z kolegą (przyszli). Klemensiewicz mówi w tym wypadku o szeregu. Szerzej o wymaganiach podmiotu szeregowego w stosunku do orzeczenia mowa jest w pracy D. Kopcińskiej (1995).

Przedstawione rozróżnienie można zebrać w następującym schemacie:

Typy grup

współrzędne ojciec i matka

podrzędne wzajemnopodrzędne

ojciec

matki dobra

chodzenie po deszczu

matka

Przyjrzyjmy się w wielkim skrócie budowie grup rozwiniętych.

5. Grupy współrzędne i podrzędne

5.1. Związek współrzędny charakteryzuje się tym, że oba człony są dystrybucyjnie równorzędne, tzn. każdy z nich może wystąpić w miejscu całej konstrukcji, np. Czytam książki i gazety -» Czytam książki Czytam gazety. Jeżeli grupa występuje w podmiocie (czyli w pozycji mianownika), przy opuszczeniu jednego członu pojawia się konieczność modyfikacji formy orzeczenia, np. Ojciec i matka poszli do miasta —> Ojciec poszedł || Matka poszła.

Pogranicze połączeń współrzędnych i podrzędnych stanowią wspomniane wyżej konstrukcje typu: ojciec z matką, ojciec obok (oprócz) matki itp., które semantycznie odnoszą się do dwóch obiektów, ale czysto powierzchniowo (dystrybucyjnie) są redukowalne do jednego członu nadrzędnego.

Związki współrzędne są oparte na relacjach semantycznych, wyrażanych przez spójniki tworzące grupy. Są to najczęściej te same spójniki,