wykłady z polskiej składni8

100 Zilania złożone parataktycznie

do domu), zdania relatywne, będące określnikami w obrębie grupy nominalnej (Spotkałem Marię, która wróciła właśnie z Paryża), oraz trzecia gnipa, w której zdania składowe zostają połączone na zasadzie semantycznej: wskazują na określone relacje między zdarzeniami. W obrębie tej grupy można wyróżnić sposób parataktyczny wyrażania tych relacji (posługujący się określonym repertuarem spójników) i sposób hipotaktyczny, dla którego charakterystyczne są inne spójniki. Jednakże, jak pokazywaliśmy wyżej, ze względu na podobieństwo funkcji te dwa szeregi mogą się mieszać, dając w wyniku typy pograniczne.

Ten drugi układ zdań złożonych można pokazać na poniższym wykresie:

Zdania konotowane

Zdania złożone

przez predykat

(zdania intensjonalne.

Zdania łączone na zasadzie semantycznej

dopełniające), np. Widzę,

Ż£ masz rację

Określniki w obrębie GN (zdania relatywne).

zdanie złożone parataktycznie

zdanie złożone hipotaktycznie

W naszym opisie przyjmujemy podział zgodny z tradycją, a więc oddzielamy na pierwszym stopniu podziału parataksę od hipotaksy, co uwidacznia graf umieszczony na s. 98.

Zdania parataktyczne, a także hipotaktyczne ekstensjonalne (okolicz-nikowe) są językowymi wykładnikami ukrytych rozumowań (tzn. ustalania pewnych relacji między zdarzeniami, stanami rzeczy), stąd były one przedmiotem zainteresowania logików, którzy opisywali pewne idealne (wyidealizowane) użycia spójników typu i, albo, jeżeli..., to itp., ustalając wyrażane przez nie operacje jako: koniunkcja, alternatywa, implikacja. Analiza języka naturalnego wykazuje, że relacje semantyczne (i ukryte rozumowania ustalające te relacje) ujmowane przez konstrukcje składniowe są /.nacznie bardziej skomplikowane aniżeli te, które opisuje logika. Jako przykład może służyć operacja przeciwstawiania (Jan czyta, ale nie rozumie, Jan czyta, a Maria prasuje bieliznę), która nie ma swego odpowiednika w opisie logicznym, czy też relacja przyzwalająca (Chociaż minęło południe, upał wzrastał, Przyszedł na zebranie, mimo że był chory), która ukrywa w sobie bardzo złożone rozumowanie, polegające na przywoływaniu stanu, który powinien być logiczną konsekwencją zdarzenia wskazanego w zdaniu podrzędnym, i informowaniu, że ten stan nie zaszedł, a zaszedł przeciwny. Szerzej na temat rozumowań wyrażanych przez języki naturalne por. R. Grzegorczykowa (1991); o złożonych operacjach myślowych, wyrażanych przez zdanie hipotaktycznie złożone, będzie mowa w rozdz. XIV.

Wyróżnia się zasadniczo pięć typów zdań złożonych współrzędnie, mających odrębne wykładniki formalne. Są to:

1)    Zdania łączne, których funkcją jest zestawianie zdarzeń (stanów rzeczy) na zasadzie łączności przestrzennej, czasowej lub jakiegokolwiek innego powiązania dokonanego myślowo przez nadawcę: Jan siedzi przy biurku i czyta książkę, Wszedł do pokoju i zamknął drzwi, Maria pracuje w szkolnictwie i ma bardzo dobre wyniki, ale także: Sprzedał samochód i pieniądze przeznaczył na remont, w którym możliwa jest zmiana spójnika i na a. Zauważmy, że w trzech pierwszych zdaniach taka zamiana nie była możliwa.

2)    Zdania przeciwstawne tworzone są przede wszystkim spójnikami ale i lecz (a także a): Dawniej go odwiedzała, lecz (a, ale) ostatnio była bardzo zajęta. Miała wyjść, ale (lecz) zadzwonił telefon. To przeciwstawianie jest bardzo różne, co m.in. widać z możliwości (lub niemożliwości) wymiany ale na a. Szerzej będzie o tym mowa w paragrafie 2 na s. 103.

3)    Trzeci typ to tzw. zdania rozłączne odpowiadające mniej więcej logicznej alternatywie, tworzone spójnikami albo oraz lub.

4)    Odrębny typ zdań współrzędnych wyraża operację myślową wnioskowania (tzw. zdania wynikowe): Zachorował, więc nie przyszedł na zebranie. Nie założono sygnalizacji, więc (w wyniku czego) zdarzył się tragiczny wypadek. Typ ten zbliża się bardzo do hipotaktycz-nych sposobów sygnalizowania relacji przyczynowo-skutkowej.