wykłady z polskiej składni9

102 Zdania złożone parataktycznie

5) Wreszcie ostatni typ zdań współrzędnych to tzw. przez Klemensiewicza zdania włączne, wyrażające operację myślową doprecyzowywania (uściślania), tworzone za pomocą spójnika czyli, a także wyrażeń: to jest, to znaczy itp., np. Jan złożył egzamin magisterski, czyli (to znaczy, to jest) zakończył studia. Szerzej o tym typie por. Grochowski (1984, s. 290), a także Bednarek (1989).

Przyjrzyjmy się pokrótce poszczególnym typom zdań współrzędnych.

1. Zdania łączne

Jak wspomnieliśmy, zdania te wyrażają ogólną operację myślową zestawiania zdarzeń (stanów rzeczy). Opisywane zdarzenia łączy najczęściej jakaś wspólna podstawa, np. bliskość czasoprzestrzenna, np. Jan wszedł i zamknął drzwi, Jan o ósmej rano wychodzi do pracy i Maria też w tym czasie wychodzi, Zachorował i nie poszedł do pracy. To łączenie może być jednak czysto myślowe, np. Był wolny i mógł robić to, co chciał, Był wolny i to wydało mu się niewiarygodne itp. Bardzo często przy zestawianiu tego typu pojawia się element przeciwstawiania i wówczas obocznie może wystąpić obok spójnika i spójnik a, np. Sprzedał samochód i (a) pieniądze przeznaczył na remont mieszkania. Przy „czystym” zestawieniu a nie może się pojawić, np. Wszedł i zamknął drzwi, Umył się i położył spać — tu niemożliwe jest wstawienie a.

Zestawianie na zasadzie następstwa czasowego nie dopuszcza prze-stawialności członów, por. np. wspomniane wyżej: Wszedł i zamknął za sobą drzwi. Wykładnikami łączenia na zasadzie następstwa czasowego mogą być oprócz i także wyrażenia typu: a następnie, a potem itp.

Najogólniejszym wykładnikiem operacji zestawiania jest spójnik i. Synonimiczny względem niego spójnik oraz ma zakres bardziej ograniczony: nie może pojawić się w wypadkach, gdy występuje przeciwstawianie (por. *Sprzedał samochód oraz pieniądze przeznaczył na remont), a także przy zwykłym łączeniu zjawisk na zasadzie czasoprzestrzeni: *Wszedł do pokoju oraz przekręcił klucz. Spójnik oraz jest wykładnikiem bardziej świadomej operacji zestawiania różnych zdarzeń, najczęściej więcej niż dwóch, a nie tylko ich łącznej percepcji; np. niemożliwe wstawienie do zdań: Siedzi i przygląda się, Śpi i chrapie spójnika oraz (“Siedzi oraz przygląda się, *Śpi oraz chrapie), natomiast możliwa jest konstrukcja: Czyta oraz robi notatki.

Osobna uwaga należy się spójnikowi ani, który jest wykładnikiem zestawiania stanów zanegowanych: Ani śpi, ani chrapie, Ani nie czyta, ani nie robi notatek (por. A. Łojasiewicz 1992, a także K. Kallas 1993).

2. Zdania przeciwstawne

Zdania te wyrażają operację myślową przeciwstawiania zjawisk (stanów rzeczy). Wyróżnić można dwa typy przeciwstawiania:

1)    Proste zauważanie różnic (niemalże na poziomie percepcyjnym), np. Maria jest szatynką, a Zofia brunetką, Jan jest wysoki, a Piotr jesj o wiele wyższy (niższy). Wykładnikiem tego typu operacji jest przede wszystkim spójnik a.

2)    Drugi typ to przeciwstawianie dwóch stanów (A i B) z ukrytym rozumowaniem: ‘ze stanu A powinien wynikać stan nie-B, tymczasem zachodzi B\ np. Jan zachorował, ale przyszedł na zebranie, Jan jest zdolny, ale leniwy, Jan przyjechał do Warszawy, ale nie odezwał się do nas, Jan chciał to kupić, ale nie miał pieniędzy.

Istotą tego drugiego skontrastowania jest przeciwieństwo między stanem zasugerowanym przez zdarzenie (fakt) A i rzeczywistym stanem (faktem) B: ‘z tego, że Jan zachorował, powinno wyniknąć, że nie przyszedł, a przyszedł’. Przykład z Janem zdolnym, ale leniwym jest bardziej skrótowy: ‘z tego, że Jan jest zdolny, powinno wynikać, że dużo umie, natomiast z tego, że jest leniwy, możemy się domyślać, że umie mało’, w wyniku czego powstaje wspomniane przeciwieństwo.

Przeciwstawienie drugiego typu jest wyrażane regularnie zdaniami hipotaktycznymi przyzwalającymi (por. rozdz. XIV): Jan, chociaż zachorował, przyszedł na zebranie, Jan, chociaż jest zdolny, niewiele umie. Tę relację w zdaniach parataktycznych wyrażają przede wszystkim spójniki ale oraz lecz. Szerzej o nich mowa jest w pracy K. Kallas (1988).