wykłady z polskiej składni3

110 Zdania dopełniające < intensjonalne I

puszcza (uważa, twierdzi, liczy), że Piotr przyjedzie (przyjechał), bądź też z punktu widzenia nadawcy całego zdania: Jan wie (dowiedział się), że Piotr przyjechał. W tych ostatnich także przy negacji (Jan nie wie, nie dowiedział się, że Piotr przyjechał) zdarzenie opisywane przez zdanie podrzędne (przyjazd Piotra) zostaje przez nadawcę całego zdania ujęte jako rzeczywiste.

Zdania o modalności rzeczywistej z punktu widzenia nadawcy całego zdania są wprowadzane również przez niektóre czasowniki uczuć (np. Dziwię się (cieszę się, żałuję), że Piotr przyjechał), a także czasowniki percepcji (np. Widzę, że Piotr wchodzi do gmachu. Obserwuję (przyglądam się), jak Piotr wchodzi do gmachu). W tym drugim zdaniu przy założeniu rzeczywistości wchodzenia Piotra do gmachu, nacisk położony jest na zdarzenie jako przedmiot obserwowania.

Przy wielu czasownikach, których struktura semantyczna jest złożona, występują różne charakterystyki ntodalne zdań wprowadzanych; np. postanowić i zdecydować są czasownikami woli, w których znaczeniu występują elementy intelektualne, stąd możliwe: Postanowił, że wyjedzie i Postanowił, żeby wyjechać. Zdecydował, że Maria pojedzie i Zdecydował, żeby Maria pojechała-, zdania z żeby uzupełniają element woli występujący w nadrzędnym czasowniku.

Podobnie rzecz się ma przy czasowniku obawiać się: Obawiam się, Że Piotr się spóźni i Obawiam się, żeby Piotr się nie spóźnił; w drugim zdaniu, wprowadzanym przez spójnik żeby, występuje modalność mniej rzeczywista, słabsze przekonanie podmiotu przeżywającego emocję o zajściu zdarzenia. Rzecz oczywista, że na charakter zdania wprowadzanego wpływa także negacja nadrzędnego czasownika, por. Sądzę, że Piotr przyjechał || Nie sądzę, żeby Piotr przyjechał || Wątpię, żeby (czy) Piotr przyjechał.

Sumując: modalny charakter zdania intensjonalnego zależy od składu semantycznego nadrzędnego czasownika; wykładnikiem modalności nierzeczywistej jest użycie spójnika żeby. Spójnik że sugeruje modalność rzeczywistą ujmowaną bądź ze stanowiska podmiotu zdania nadrzędnego: Jan myśli (przypuszcza), że Piotr przyjechał, bądź ze stanowiska nadawcy całego zdania: Jan wie (żałuje), że Piotr przyjechał.

Na koniec tego paragrafu omówmy jeszcze zjawisko modalności w zdaniach wprowadzanych przez verba dicendi.

Przy czasownikach mówienia szczególnie wyraźne są dwa plany mo-dalne (i temporalne, o czym dalej) w zdaniach złożonych o charakterze intensjonalnym: plan modalny zdania nadrzędnego i podrzędnego. Czasowniki mówienia relacjonują czyjeś mówienie, co, jak wiadomo, dzieje się dwojako: 1) za pomocą tzw. oratio recta (mowy „wprost”, niezależnej), a więc przytoczenia w cudzysłowie (Jan powiedział: „Wieczorem pójdę do teatru" || „Maria podobno (niestety) jutro wyjeżdża"), oraz 2) za pomocą tzw. oratio obliqua (mowy zależnej), a więc drogą zreferowania przez nadawcę całej wypowiedzi referowanego zdania (także ze zmianą języka), np. Jan powiedział, ze wieczorem pójdzie do teatru, Jan powiedział, że Maria podobno (Iniestety) wyjeżdża następnego dnia.

Jak widzimy, przekształcaniu mowy niezależnej w zależną towarzyszy cały szereg zmian w postaci modalnej, osobowej i temporalnej czasownika, w formach zaimków (np. „Ja ci to dam” —» Powiedział, że mu, mi, ci to da), a także w formach przysłówków modalnych i temporalnych (jutro —» następnego dnia). Kwestia „przechodzenia” przysłówków modalnych z mowy niezależnej do zależnej nie jest w pełni zbadana; np. w cytowanym wyżej zdaniu (Jan powiedział, że Maria, niestety, wyjeżdża) nie jest jasne, czyją emocję wyraża przysłówek modalny niestety w zdaniu intensjonalnym: Jana czy nadawcy całego zdania. Szerzej o przekształcaniu oratio recta w oratio obliąua mowa jest m.in. w pracach E. Kozarzewskiej (1990) i W. Górnego (1966).

Zasadniczo reguły przekształcania modalności zdań referowanych sprowadzają się do następujących:

1)    Referowanie zdań oznajmujących prowadzi do zdań intensjonalnych o modalności rzeczywistej z punktu widzenia nadawcy referowanej wypowiedzi: Przyjdę jutro —> Powiedział (dwa tygodnie temu), że przyjdzie następnego dnia.

2)    Referowanie zdań dyrektywnych (imperatywnych) prowadzi do zdań o modalności nierzeczywistej: Piotrze, przyjdź jutro -> Nakazał Piotrowi (poprosił Piotra), żeby przyszedł następnego dnia. Powiedział Piotrowi, żeby przyszedł.

3)    Referowanie pytań prowadzi do powstania tzw. pytań zależnych: Czy Piotr przyszedł?. Kto przyszedł? —> Zapytał, czy Piotr przyszedł (kto przyszedł). Jest sprawą niezmiernie skomplikowaną referowanie pytań z dodatkowymi (presuponowanymi) informacjami modalnymi, typu: Czyż-