wykłady z polskiej składni2

68 Pojęcie akomodacji syntaktyczncj

Podobnie w zdaniu: Ojciec kazał Piotrowi być rozważnym o schemacie N,-V-N₃-Inf postać orzecznika (rozważnym) zależy od rodzaju gramatycznego rzeczownika w celowniku:

Dat.

r.m.; l.p. Instr.

Ojciec kazał Piotrowi być rozważnym Inf.

W powyższym wykresie, a także poprzednich, dla uproszczenia pominięto opis relacji między podmiotem a orzeczeniem (ojciec kazał). Skomplikowane są również relacje akomodacyjne w zdaniach zawierających grupy liczebnikowe. Będzie o nich mowa oddzielnie.

3. Własności akomodacyjne polskich leksemów i form

Omówimy tu tylko wybrane zagadnienia. Całość przedstawiona jest obszernie i wyczerpująco w książce Saloniego i Świdzińskiego (1985).

3.1. Akomodowanie przez czasownik form wymaganych grup nominalnych przedstawiono przy okazji analizy schematów zdaniowych (s. 54-55). Szczególnego omówienia wymagają jeszcze następujące problemy: 1) stosunki między grupą nominalną w mianowniku a verbum fi-nitum (tradycyjnie: relacja między podmiotem a orzeczeniem), 2) stosunki między tzw. orzeczeniem imiennym a grupą mianownikową akomodującą typu Jan jest (wydaje się) zmęczony, 3) wymaganie bezokolicznika przez czasownik, 4) akomodacja w obrębie połączeń z wołaczem.

Omówmy kolejno wymienione kwestie.

1) Stosunki między podmiotem a orzeczeniem charakteryzują się wzajemną akomodacją. Grupa nominalna w mianowniku jest akomodo-wana przez czasownik (Janek przybiegł-, przybiec jest czasownikiem wymagającym mianownika), a rzeczownik z kolei determinuje cechy czasownika: jego liczbę, rodzaj i osobę. Wszystkie rzeczowniki poza zaimkami pierwszej i drugiej osoby (np. ja przyniosę, ty przyniesiesz) wymagają trzecioosobowej formy czasownika.

2) Szczególne relacje akomodacyjne zachodzą przy tzw. orzeczeniu imiennym, gdy czasownik być w funkcji łącznikowej wymaga od uzupełniającego go przymiotnika (lub rzeczownika) postaci mianownika ako-modowanego (lub narzędnika): Jan jest odważny, Jan jest bohaterem. W wypadku orzecznika przymiotnikowego jego rodzaj i liczba zależą w ostateczności od mianownikowej grupy nominalnej (Maria jest odważna, Chłopcy są odważni, Dziewczynki są odważne), natomiast przy orzeczniku rzeczownikowym, który nie przybiera form rodzajowych, ta zależność od mianownikowej grupy nominalnej jest mniej widoczna: przejawia się w uzgodnieniu liczby (Chłopiec jest bohaterem || Chłopcy są (byli) bohaterami), jednakże zależność ta nie ma charakteru ściśle gramatycznego, ale motywowana jest semantycznie; np. zupełnie dobre jest zdanie z brakiem uzgodnienia liczby przy rzeczownikach kolektywnych (Chłopcy są dobrym towarzystwem) lub w innych sytuacjach, gdy rodzaj i liczba nie odgrywają roli (np. Kredki są dobrym prezentem). Podobne zależności występują także przy innych czasownikach wymagających uzupełnienia orzecznikowego typu: Jan wygląda na zmęczonego (na artystę), Jan uważa Marię za piękną (w tym wypadku cechy członu piękną zależą od własności grupy nominalnej biernikowej, por. Jan uważa Piotra za mądrego, Jan uważa kolegów za bohaterów itp.).

Bardzo skomplikowane są sytuacje, gdy orzeczenie imienne zostaje uwikłane w większą konstrukcję składniową, np.

Być chorym (chorą, chorymi) jest przykro

Ojciec kazał synowi (córce) być rozważnym (rozważną).

W drugim zdaniu cechy orzecznika zależą od grupy nominalnej rzeczownikowej, w pierwszym — od rzeczywistości zewnętrznej, a więc obiektu, do którego predykat zostaje odniesiony. Jeszcze wyraźniej widoczne jest to w konstrukcjach bezosobowych:

Starało się być zaradnym (zaradną).

Forma orzecznika zależy w tym wypadku od płci osoby mówiącej, natomiast w konstrukcji na -no, -to, eliminującej nadawcę, forma orzecznika jest najbardziej zneutralizowana:

Starano się być zaradnymi.