wykłady z polskiej składni3

70 Pojęcie akomodacji syntaktycznej

3)    Niektóre czasowniki, jak pokazywaliśmy omawiając schematy zdaniowe, wymagają wystąpienia formy bezokolicznika jako koniecznego uzupełnienia. Są to zarówno czasowniki blokujące mianowniki (Trzeba pracować, Należy się uczyć), jak i wymagające mianownika (Ojciec każe synowi uczyć się). Niektóre mogą mieć alternatywnie infinitivus bądź przypadek zależny (Chce wyjechać || Chce herbaty). Formę infinitywną należy traktować jako akomodowaną, wybraną spośród możliwych form czasownikowych.

4)    Szczególne stosunki akomodacyjne występują w konstrukcjach z wołaczem, w których czasownik ma zasadniczo formę drugiej osoby: Jasiu, chodź tu! Jasiu, kupiłeś stary chleb! Oczywiście, forma wołacza nie jest ani konotowana, ani akomodowana przez czasownik w orzeczeniu, który wystarczająco implikuje formę ty. Jednakże cechy rzeczownika w wołaczu mogą mieć wpływ na postać czasownika: Chłopcze, kupiłeś, ale Dziewczynko, kupiłaś itp. (Inaczej na ten temat U. Andrejewicz 1989).

3.2. Rzeczownik jako ośrodek grupy nominalnej akomoduje podrzędne względem niego wyrazy określające, a więc przede wszystkim przymiotniki w szerokim sensie (tzn. także zaimki przymiotne, typu taki, ten, liczebniki typu: drugi, dwojaki itp.), a także inne rzeczowniki.

1) Akomodacja przymiotnika to wymaganie od niego wartości kategorii gramatycznych identycznych z wartościami nadrzędnego rzeczownika, np. w zdaniu Zachwycam się pięknym obrazem człon pięknym, określający rzeczownik obrazem, przybiera identyczne z nim wartości rodzaju, przypadka i liczby. Przypadek i liczba stanowią odbicie wartości formy fleksyjnej rzeczownika, natomiast rodzaj jest determinowany przez kategorię selektywną (klasyfikującą) rzeczownika, tzn. przysługuje wszystkim jego formom.

Bywa, że akomodowana forma przymiotnikowa sygnalizuje ukryte własności rodzajowe rzeczownika, np. w zdaniu: Widzę miłych wujostwa forma miłych ujawnia fakt, że wujostwo to piurale tantum o rodzaju męskoosobowym.

Na koniec wspomnijmy jeszcze o szczególnym typie konstrukcji, której ośrodkiem jest zaimek coś (lub rzadziej co) oraz nic: coś (nic) innego, coś (nic) dziwnego, coś niesłychanego itp. Odpowiedni zaimek ktoś łączy się ze swoim określnikiem zgodnie z regułą opisaną wyżej w związku zgody: Ktoś niespodziewany, Ktoś miły itp. Konstrukcje dopełniaczowe

Własności akomodacyjne polskich leksemó*

pizy zaimku coś, co, nic (coś dziwnego, coś miłego) są zapew¹"" ^flcksem dawnej dopełniaczowej funkcji tej postaci zaimka.

2) Akomodacja drugiego rzeczownika obejmuje kilka tyP^ów- Przede wszystkim przy derywatach odczasownikowych (rzadziej odpr^ rniotniko-wych) występuje wymaganie konotacyjne drugiego rzeczownika. czytanie książek, handel bronią, obrońca uciśnionych, biel śniegu. J«^{st to} wymaganie o charakterze rządu (rekcji), takie samo. jakie charakteryzuje podstawowe czasowniki.

Drugi typ to związki z rzeczownikami akomodowanymi. ^a^^{e n}*^e kono-towanymi, typu: książka brata, ściana domu, brzeg morza #P- Przeważa tu wymaganie dopełniacza, ale możliwe są także inne przvP^ac^'^: matka dzieciom. Określnik dopełniaczowy może wystąpić niemal P^r/y każdym rzeczowniku (dom ojca, koniec chmury, fala deszczu), istnieje ^tu jedynie pewne ograniczenia semantyczne (np. w związki tego typu ^nie wchodzą na ogół zaimki osobowe: 'Książka mnie, *Ja ojca).

Osobny problem stanowią określniki przyimkowe typ^a’ ^siiiżka od brata, książka pod stołem, zabawka z papieru itp. Uznajemy J^{e Za} określenia nieakomodowane, choć, jak się wydaje, w pewnych wyP^adkach stanowią one jedyną możliwą formę określnika, wyrażającą ^dana funkcję, np. dom z drzewa (relacja ‘zrobiony z’).

Kolejny typ określeń rzeczownikowych to tzw. przydatki apozycyj-ne, w których rzeczownik w podrzędniku pozostaje w związku zgody z nadrzędnikiem: Rozmawiałem z lekarzem kobietą (‘lekarz*^. który był kobietą’). Zgodność dotyczy tu zasadniczo tylko przypadka: l^{|Czba nie} musi być uzgodniona (por. makaron rurki). Możliwy jest takż^{e bra}k zgody w zakresie przypadka, np. Wybrał kierunek filologia polska. Szerzej o tym patrz K. Kallas (1980).

3.3. Przymiotniki jako określniki rzeczownika są przede wszystkim formami akomodowanymi; nieliczne spośród nich. jak pokazywaliśmy omawiając konotację, wymagają określeń i wyznaczają ściś^{|e ich} formę, np. podobny do czegoś, odporny na coś. Pojawia się też cZ^asem akomodacja określników nie konotowanych, np. dźwięki miłe ucb^tl (dla ucha), ranny od kuli itp.

Regularnie występuje akomodacja określników przy formach stopnia wyższego i najwyższego: Jan jest starszy od Piotra (niż P'^otr^' ^^an jest najstarszy z braci. Zwłaszcza superlativus tworzy skomplikowaną akomo-