wykłady z polskiej składni0

144 Typy wypowiedzeń niezdaniowych

grup przy wykorzystaniu wymagań akomodacyjnych, regułach przekształcania konstrukcji itd. Inna rzecz, że wypowiedzi mówione bardzo często naruszają te reguły, w wyniku czego powstają wypowiedzi wykolejone (tzw. anakoluty), gdyż mówiący często w trakcie mówienia zmienia konstrukcję zdania, kończy inaczej, niż zaczął, czasem w ogóle nie kończy.

W sumie więc, jeśli się porównuje składnię wypowiedzi mówionych i pisanych, to trzeba mówić nie o zasadniczej ich odrębności, ale o różnym ilościowym wykorzystaniu środków składniowych; niektóre typy konstrukcji w polszczyźnie mówionej występują rzadziej, np. konstrukcje imiesłowowe, zdania złożone podrzędnie itp. W tekstach mówionych z kolei częstsza jest parataksa, i to często bez wskazania wyraźnych powiązań semantycznych między opisywanymi zdarzeniami — dominuje ogólnie pojęta relacja współwystępowania, a więc łączność w czasie i przestrzeni.

Pewne typy struktur składniowych są szczególnie charakterystyczne dla wypowiedzi mówionych. Wiąże się to ściśle z faktem, że teksty mówione zależą ściśle od sytuacji aktu mowy, czego skutkiem są następujące ich właściwości: 1) uzależnienie od kontekstu i sytuacji, 2) charakter dia-logiczny, 3) nacechowanie ekspresywnością (silne zabarwienie emocjonal-nością i postawą aksjologiczną nadawcy), 4) wreszcie wynikającą z sy-tuacyjności skrótowością. Przyjrzyjmy się pokrótce zjawiskom składniowym, spowodowanym wymienionymi czynnikami.

Polszczyzna mówiona staje się obecnie przedmiotem szczególnego zainteresowania. Wymienić tu trzeba przede wszystkim prace K. Pisarko-wej (1975, 1978), tom studiów o składni mówionej (Studia 1978), jak również wiele prac powstających w ośrodku śląskim (np. J. Warchala 1991), łódzkim, krakowskim (np. praca K. Ożoga 1980, 1991). Przedstawiając cechy polszczyzny mówionej, korzystam z tych prac. A oto główne cechy składniowe wypowiedzi mówionych.

1) Uzależnienie od sytuacji powoduje, że wypowiedzi mówione mimo skrótowości i ogólnikowości (nasycenia zaimkami) mogą być w pełni zrozumiałe. Wypowiedzi typu: Co to takiego? Co tam! (z różną intonacją: bardziej pytajną bądź ekspresją emocji) są zupełnie zrozumiałe; gdy np. matka karci dziecko (to oznacza wówczas coś bardzo określonego) lub reaguje na usłyszany hałas czy kłótnię. Z punktu widzenia klasyfikacji podanej wyżej są to wypowiedzenia samodzielne, nie wymagające żadnego uzupełniania formą o charakterze finitywnym.

2)    Dialogowość wyciska najsilniejsze piętno na wypowiedziach mówionych. Najnaturalniejszą formą porozumiewania się są dialogi. Ludzie mówią, żeby pytać, proponować, zalecać, informować i oczekiwać reakcji. Stąd wśród środków językowych służących dialogowi można wyróżnić cały szereg typów (por. K. Pisarkowa 1975):

a)    wykładniki nawiązywania rozmowy (zwracania się do odbiorcy), podtrzymywania i kończenia dialogu. Służą temu wypowiedzenia woła-czowe (Basiu, chodź tu!), tzw. apele (Hej! Hola!), wyrażenia rozpoczynające i kończące dialog (np. Cześć! Dzień dobry! Dobranoc! — tzw. wykrzyknienia),

b)    wykładniki replik (odpowiedzi na wcześniejszą wypowiedź), np. zgody (Tak! Owszem. Oczywiście!), odmowy (Nie! Skądże znowu!), potwierdzania (Masz racją! Właśnie!) itp. W większości wypowiedzi te należą do grupy dopowiedzeń w obrębie wyróżnionych wyżej konstrukcji niezdaniowych.

3)    Nacechowanie emocjonalnością widoczne jest w używaniu wypowiedzeń wykrzyknieniowych (interjekcje: O rety! Do diabła!), wypowiedzeń o modalności ekspresywnej (Deszcz! Co za bezczelność!, por. s. 44), a także w nadużywaniu zaimków (1 co taki Janek sobie myśli? Ten Janek zachowuje się niemożliwie! On jest jakiś dziwny! itp.; por. na ten temat H. Wróbel 1987).

4)    Skrótowość wypowiedzeń mówionych jest, jak wspomnieliśmy, pochodną ich sytuacyjności, a więc faktu, że wypowiedzenia te są zrozumiałe bezbłędnie w określonej sytuacji. Warto jeszcze wspomnieć dodatkowo, że skrótowość wypowiedzi może wynikać z potrzeby szybkości komunikatu: Natychmiast do szpitala! Wody! Ratunku! itp. Dobrym przykładem tego typu wypowiedzi są sprawozdania sportowe: Iksiński już przy bramce! Gol! itp.

Zasygnalizowaliśmy jedynie cechy składniowe tekstów mówionych. Pełniejsze omówienie tego, jeszcze nie do końca zbadanego zjawiska, można znaleźć we wspomnianej wyżej literaturze.