wykłady z polskiej składni8

140 Typy wypowiedzeń niezdaniowych

który stanowi specyficzny rodzaj komunikatów, stwarzający liczne teoretyczne problemy interpretacyjne, m.in. niejasność co do granic tego zjawiska; na przykład napis na książce Lalka czy Potop to zawiadomienie informujące o zawartości tomu, ale czy w ten sposób mają być interpretowane wszelkie nagłówki, np. gazet czy utworów literackich? Przecież te ostatnie stanowią integralną część utworu literackiego, a nie dodatkowy komentarz informujący o nim. Rozważanie tego problemu wykracza jednak poza możliwości naszego wykładu.

Zajmijmy się nieco dokładniej wypowiedzeniami, które Klemensiewicz nazywał równoważnikami zdań, inaczej oznajmieniami. Warto przy tym na wstępie zauważyć, że samo określenie „wypowiedzenie niezdanio-we” także nastręcza pewne trudności, gdyż istnieją zjawiska wyraźnie pograniczne, tzn. wypowiedzenia, w których wprawdzie brak formalnie VF, ale pojawia się forma jej równoważna, np. bezokolicznik (Uważać! obok Uważaj!), różnego rodzaju predykatywy i przysłówki predykatywne. np. Szkoda by tam nie pojechać (obok: Szkoda byłoby tam nie pojechać). Smutno mi (obok: Jest mi smutno). Ojciec chory (obok: Ojciec jest chory).

W obrębie tego pogranicza konstrukcje bezokolicznikowe uznaje się na ogół za wypowiedzenia zdaniowe, natomiast konstrukcje z predyka-tywami typu szkoda, żal traktowane są różnie; w naszym opisie należą one do zdań realizujących schematy bezmianownikowe (por. s. 56, 60). Konstrukcje z wyzerowaną formą czasownika być (Ojciec chory, Trudno iść) można opisać czysto konwencjonalnie jako oparte na schematach zdaniowych (typu N|-V-Adj, 0-V_cop-Adv itp.) i derywowane za pomocą elipsy czasownika. W ostateczności więc traktujemy je jako konstrukcje zdaniowe.

Wśród oznajmień Klemensiewicz wyróżniał, zgodnie z intuicją, dwa główne podtypy: takie, które są kontekstowo niezależne (np. Pożar! Cisza! Uwaga!), i takie, których zrozumienie zależy wyłącznie od kontekstu: On! (odpowiedź na pytanie: Kto to zrobił?), Bez! (odpowiedź na pytanie: Chcesz herbatę z cukrem czy bez?). Pierwsze określał jako samoistne, drugie jako kontekstowo zależne.

Trafność intuicji Klemensiewicza potwierdza podział konstrukcji niezdaniowych przeprowadzony w ponad pięćdziesiąt lat później przez M. Wiśniewskiego w cytowanej wyżej pracy, podział oparty na ścisłych formalno-strukturalnych kryteriach. Istotna granica oddziela wypowiedzenia, których kształt i funkcja nie zależą od kontekstu, od takich, których kształt i interpretacja zrozumiałe są na tle wypowiedzeń sąsiednich: autor określa to jako konotacja pusta bądź niepusta. W obrębie obu klas wydzielonych zostaje kilka grup. W sumie powstaje sześć typów wypowiedzeń niezdaniowych. Prześledźmy je kolejno za M. Wiśniewskim (1994, s. 83-84).

1)    Klasę pierwszą stanowią wypowiedzenia wołaczowe: Jasiu! Mamo! Moje dzieci (chodźcie tu!) itp. Są one niezależne formalnie i semantycznie, pełnią funkcję przede wszystkim adresatywną (zwracania się do odbiorcy), mają zdolność wpływania akomodacyjnego na wypowiedzenia sąsiednie: narzucają liczbę i rodzaj czasownikowi w wypowiedzeniu współwystępującym: Jasiu, spóźniłeś się, ale: Kasiu, spóźniłaś się (por. s. 70).

2)    Klasa druga to tzw. dopowiedzenia, będące reakcją na jakąś wcześniejszą wypowiedź, czyjeś pytanie, propozycję, zalecenie, zwykłą informację, np. (Czy lubisz mnie?) Owszem, (Chodźmy do kina) Tak, Dobrze!, Lepiej nie, (Ona jest bardzo ładna!) Ale skądże! Wypowiedzenia te, podobnie jak poprzednie, są formalnie niezależne, semantycznie wprawdzie nawiązują do wypowiedzi wcześniejszych, jednakże ich interpretacja jest od nich niezależna — są to: zgoda, odmowa, potwierdzenie, sprzeciw lub tp. W odróżnieniu od grupy poprzedniej nie mają one żadnych wymagań składniowych względem wypowiedzeń współwystępujących.

3)    Trzecia klasa to wypowiedzenia wykrzyknieniowe typu: Ejże! Hej! Hola! Hallo! Cześć! Cholera! Ba! O rety! Psia krew! itp. Jak widać, wypowiedzenia wykrzyknieniowe bardzo wyraźnie dzielą się na dwie grupy: apele o funkcji impresywnej i tzw. interjekcje o funkcji eks-presywnej. Pierwsze wiążą się blisko z wypowiedzeniami wołaczowymi i często z nimi współwystępują: Hola! Chłopcze! Uwaga! Dzieci! Typ drugi nie występuje w połączeniu z wołaczami, częsty jest natomiast przy pytaniach, np. Cholera, po co tu przyszedł?, oraz wypowiedzeniach nacechowanych modalnością ekspresywną: O rany, jakie to piękne!

4)    Grupa czwarta to wypowiedzenia, w których wyzerowany zostaje predykat (czasownik) ze zdania poprzedniego. Konstrukcje te są zdeterminowane formalnie (i oczywiście semantycznie) przez zdanie poprzednie. Inaczej mówiąc (za M. Wiśniewskim), są one zorganizowane wokół zerowej formy czasownika występującego w k o n t e k ś c i e, np.