wykłady z polskiej składni9

142 Typy wypowiedzeń niezdaniowych

{Jan spał w kuchni.) Ewa w pokoju, (Ten pokój jest mój.) Tamten żony, {Kto przyszedł?) Jaś, {Jan pojechał do Warszawy.) A Piotr? Piotr do Szczecina. Wypowiedzenia te realizują charakterystyczną tendencję dla polszczyzny, jaką jest niepowtarzanie składników. Ten typ w książce Wiśniewskiego został nazwany równoważnikami zdań (w sensie węższym), ale wydaje się, że lepiej jego istotę opisuje określenie: wypowiedzenia eliptyczne.

5)    Grupa piąta to, podobnie jak poprzednia, konstrukcje zależne ściśle od zdania poprzedzającego, jednakże oparte są nie na zerowaniu składnika ze zdania poprzedzającego, ale na jego uzupełnianiu, np. {Bardzo się zdenerwowali.) Szwagier i jego brat, {Jan siedzi w więzieniu.) Za zabójstwo, {Janek pisze od rana.) Referat, (Kupiłem pięć kwiatów.) Róż, nie goździków, (To był wieczór.) Cudowny! Typ ten Wiśniewski nazywa wypowiedzeniowymi członami syntaktycznymi. Dalszy ich podział zależy od tego, jaki człon syntaktyczny uzupełnia wypowiedzenie niezdaniowe: grupę nominalną mianownikową (szwagier i jego brat), grupę biernikową (referat) itp.

6)    Ostatnia klasa, bardzo ważna, na pozór podobna do grupy 4) z zerowaniem czasowników, to wypowiedzenia zwane przez Wiśniewskiego eliptycznymi, w których jednak najczęściej nie można wstawić określonego opuszczonego członu. Składniki tego wypowiedzenia nie są akomodowane przez człony wypowiedzeń współwystępujących, np. (Coś się stało.) Pożar!, (Nagle wołanie ucichło.) Cisza. Potem kroki ludzi, (Dla mnie herbata.) Pączki dla babci, (To wszystko mojego brata.) To moje, (Źle się czuję.) Natychmiast do szpitala!

Konstrukcje niezdaniowe omawianego typu nie są wynikiem prostej operacji opuszczania członu, który wyzerowano ze względów stylistycznych, jak w typie 4), ale są rezultatem kondensacji treściowej, nie wymagającej powierzchniowego wykładnika. W wielu wypadkach nie wiadomo nawet, o jakie verbum finitum należałoby uzupełnić wypowiedzenie. Nie stanowią one struktur „dziurawych”, jak konstrukcje z zerowaną formą finitywną nazywa Wiśniewski (1994, s. 139); są one informacyjnie i formalnie pełne, zupełnie samodzielne i na dobrą sprawę zbliżają się bardziej do grup 1) - 3), a więc wypowiedzeń samoistnych, zrozumiałych bez kontekstu. Samodzielność tego typu wypowiedzeń bardzo mocno akcentuje także K. Kallas (1967).

Niektóre z typów należących do grupy 6) zbliżają się, jak wspomnieliśmy wyżej, do wypowiedzeń zdaniowych; wypowiedzenia typu Zimno tu, Jasiowi smutno można potraktować jako zawierające formy czasowników niewłaściwych i tym samym realizujące schematy bezmianownikowe. Ten typ wypowiedzeń niezdaniowych proponowałabym nazwać samodzielnymi równoważnikami zdań.

Dla jasności omówione typy wypowiedzeń niezdaniowych można zebrać w następującym wykresie, który zmienia nieco kolejność omówionych wyżej grup:

wołacze	wykrzyk-	samodzielne	dopowie	wypowie	wypowiedze
Jasiu!	nienia	równoważniki	dzenia	dzenie	niowe
	Cześć!	zdań	Tak.	eliptyczne	człony
	Cholera!	Pożar!	Zgoda.	(z wyzero	syntaktyczne
	Uwaga!	Cisza!		wanym VF)	(Jan od
		To moje!		(Kto to	rana pisze.)
				zrobił?) On! (Jan jest w kuchni.) Ewa w pokoju.	Referat.

Wypowiedzenia niezdaniowe

Wypowiedzenia niezdaniowe charakterystyczne są dla polszczyzny mówionej. Zbierzmy więc na koniec właściwości składniowe tekstów mówionych.

2. Cechy składniowe polszczyzny mówionej

Wypowiedzi mówione zasadniczo wykorzystują te same reguły składniowe, które służą tworzeniu wypowiedzi bardziej starannych (pisanych), a więc bazują m.in. na schematach zdaniowych, regułach rozbudowywania