wykłady z polskiej składni5

34 Struktura semantyczna wypowiedzenia

Typy charakterystyki referencjalnej (wyznaczoności)

wyznaczanie szczegółowe wyznaczanie części wyznaczanie

określone (identyfikacja) Jan mi to powiedział [1]

scharakteryzowane (wyspecyfikowane)

nieokreślone

krypto-określone Ktoś mi o tym mówił [2]

nieokreślone dla obu rozmówców Jakiś chłopiec to przyniósł [3]

niescharakteryzowane (niewyspecyfikowane) [4]

Ktoś umiera Ktoś z was Ktoś inny Ktokol-

w tej chwili to zrobi to zrobi wiek może

to zrobić

3. Zdania wyznaczające w sposób określony (identyfikacja obiektu)

Identyfikują obiekty przede wszystkim nazwy własne i deskrypcje określone, a w języku mówionym wyrażenia z zaimkami wskazującymi, typu ten stół, ten chłopiec.

Istotą nazwy własnej jest to, że na mocy konwencji przyjętej w określonym środowisku wskazuje ona na jeden, ściśle wyznaczony desygnat: osobę, zwierzę, miejsce, wytwór kulturalny (np. Teatr Powszechny, Dar Pomorza) itp. Osobną sprawą jest to, że niektóre nazwy własne stają się wtórnie nazwami pospolitymi, np. warszawa ‘marka samochodu’, kasia ‘rodzaj margaryny’. Szerzej nazwy wyrobów, tzw. chrematonimy, omawia C. Kosyl (1993).

* ₍ ,Q \

Kolejnym sposobem identyfikacji obiektu są wyrażenia zawierające zaimki osobowe (ja identyfikujące jednoznacznie osobę mówiącą, ty — odbiorcę), wskazujące (ten człowiek) i dzierżawcze (mój mąż, twoja matka). Wszystkie te konstrukcje dadzą się zinterpretować w obrębie aktu mowy. Sytuacyjnie (środowiskowo) mogą identyfikować obiekty także nazwy ogólne; np. profesor w określonym środowisku może oznaczać ściśle wyznaczoną osobę, teatr (np. Spotkamy się przy teatrze) może wskazywać jednoznacznie, jeśli w danej miejscowości jest jeden teatr lub rozmówcy wiedzą, o który teatr chodzi. ___^

W opisach logicznych jako typowy przykład operacji identyfikującej podaje się deskrypcje określone typu: Najwyższa góra w Tatrach, Zdobywca Mount Everestu itp. W tekstach mówionych deskrypcje określone są najczęściej wspomagane sytuacyjnie: Przynieś mi tę zieloną filiżankę, która stoi w kredensie na drugiej półce od góry itp.

Wreszcie, na koniec wspomnijmy o wyznaczaniu jednostkowym obiektu nieokreślonego, np. Ten, kto zbił szybę na korytarzu, musi zapłacić odszkodowanie. Wyrażenie Ten, kto zbił szybę na korytarzu wyznacza jednostkowo, ale rozmówcy albo nie wiedzą, albo też nie chcą powiedzieć, kto jest tą osobą. Ten sposób identyfikacji (przez dokładne wskazanie cech definicyjnych) zbliża omawiany typ do grupy następnej.

4. Zdania wyznaczające w sposób nieokreślony

Języki wytworzyły bardzo wiele sposobów wyrażania informacji wyznaczającej w sposób nieokreślony. Jak pokazywaliśmy wyżej, odróżnia się mówienie o pewnym obiekcie jednostkowym, ale nie wyznaczonym ściśle na skutek niewiedzy rozmówców lub niechęci identyfikacji (grupa [2] i [3] w grafie, np. Ktoś powiedział mi o tym, Jakiś student zostawił dla ciebie list), od wyznaczania niescharakteryzowanego (grupa [4]), przy którym denotat nieokreślonej grupy nominalnej, choć jednostkowy, nie jest w ogóle wskazany. Jak widać, są tu różne typy zależne od możliwości semantycznych zaimków: od zdań czysto egzystencjalnych logicznie (Jakiś człowiek w tej chwili rodzi się, tzn. ‘istnieje takie X, które posiada własność wskazaną przez predykat’), poprzez zdania wyznaczające zakres zbioru, w obrębie którego znajduje się wyznaczony obiekt, np. Ktoś z was