wykłady z polskiej składni6

36 Struktura semantyczna wypowiedzenia

załatwi tę sprawę. Zrobił to któryś z. twoich synów, i zdanie wskazujące na obiekt wykluczony (‘nie a’), np. Zaniesie tę paczkę ktoś inny (ale nie wiadomo, kto), aż do zdań z zaimkami: ktokolwiek, cokolwiek, np. Oddaj to komukolwiek w pracowni. Przynieś mi jakąkolwiek filiżankę. Zaimki te informują, że predykat przysługuje dowolnemu elementowi z określonego zbioru, np. zbioru filiżanek (szerzej o tym por. R. Grzegorczykowa 1972, 1990).

Omawiany typ zdań zbliża się już do zdań ogólnych (typ [6] w grafie). Pogranicze zdań szczegółowych i ogólnych stanowi także typ [5], tzn. zdania odnoszące się do części zbioru, zawierające zaimek niektórzy, którego cechą morfologiczną jest to, że nie posiada liczby pojedynczej. Odnosi się on do części zbioru: Niektórzy ludzie są uczciwi, Niektóre programy telewizyjne są dobre; sugeruje on jednak, że predykat przysługuje mniejszej części zbioru. Wtórnie zaimek ten może odnosić się nawet do jednego obiektu, np. widząc jedną osobę palącą papierosa, można powiedzieć: Widzę, że niektórzy w tym pokoju palą — jest to powiedzenie aluzyjne, nie wprost; czysto językowo zdanie to sugeruje, że osób palących jest więcej niż jedna.

5. Zdania ogólne

Stanowią podstawowe narzędzie myślenia abstrakcyjnego. Jak pokazywaliśmy wyżej, może być kilka rodzajów operacji uogólniającej, choć wszystkie one odpowiadają jednej strukturze logicznej z tzw. kwanty-fikatorem ogólnym; zdania: Wszyscy ludzie są śmiertelni i Każdy człowiek jest śmiertelny mają tę samą strukturę logiczną, opisywaną za pomocą formuły: ‘dla każdego X jest prawdą, że przysługuje mu pewna własność P’. Jednakże pierwsze zdanie ujmuje klasę (zbiór) kolektywnie jako pewną całość, natomiast zdanie drugie przypisuje własność dystrybutyw-nie, tzn. poszczególnym elementom zbioru. Najczęściej oba ujęcia są wzajemnie przekładalne, jednakże w wypadku pewnych typów predykatów, np. predykatów odnoszących się do zbiorów zamkniętych lub obiektów zbiorowych, taka przekładalność nie jest możliwa, por. np. Wszyscy moi przyjaciele spotkali się na imieninach. Wszyscy ludzie stanowią rodzinę itp.

Oprócz ścisłych uogólnień typu dystrybucyjnego lub kolektywnego tworzą się jeszcze zdania ogólne o charakterze generycznym — w nich predykat zostaje przypisany nie klasie, ale całemu gatunkowi (lub typowi). W cytowanym na s. 32 zdaniu: Indianie oswoili psa grupa nominalna psa nie odnosi się ani do każdego psa, ani do wszystkich psów, ale do psa uogólnionego, jako gatunku. Podobnie należy rozumieć zdania: Człowiek zdobywa kosmos, odkrywa materię itp.

Na koniec trzeba wspomnieć o uogólnieniach niewłaściwych: niedokładnych, przybliżonych (tak częstych w potocznym myśleniu ludzi), w których predykat odnosi się do typowego reprezentanta klasy. np. Bociany odlatują do ciepłych krajów, Francuzi jadają żaby, Mężczyźni są egoistami itp.

Myślenie schematami, tak charakterystyczne dla ludzkiego sposobu widzenia świata, wykorzystywane jest w tekstach propagandowych, które mówią często o nieokreślonych referencjalnie obiektach wartościowanych pozytywnie bądź negatywnie, jak np. w zdaniach: Polak potrafi. Wróg czuwa, Kułak jest wrogiem kolektywizacji (dwa ostatnie typowe dla tekstów okresu stalinowskiego).

6. Wyznaczanie anaforyczne

Ostatnia kwestia, którą omówimy w związku z problematyką referencji, to zjawisko anafory, a więc odsyłania w obrębie tekstu. Wymogi konstrukcyjne wypowiedzi powodują, że pełne odczytanie sensu dokonuje się nie bezpośrednio przez odniesienie do obiektów świata, ale poprzez zrozumienie powiązań wewnątrztekstowych, np. w zdaniu: Znaleźliśmy psa. Miał on zranioną łapę wyrażenie on w drugim zdaniu odsyła do wyrazu pies, a dopiero ten wyraz wyznacza nieokreślony obiekt w rzeczywistości.

Mechanizm anafory jest stosunkowo dobrze opisany w polskich pracach syntaktologicznych, przede wszystkim w Gramatyce akademickiej (1984), w rozdziale poświęconym składni grupy nominalnej autorstwa Z. Topolińskiej. Problemem tym zajmują się także badacze struktury tekstu, zwłaszcza w aspekcie spójności (por. tom O spójności tekstu 1971, Dobrzyńska 1993 i in.).

Anafora działa zasadniczo w obrębie formy, ale wykorzystuje także