wykłady z polskiej składni4

32 Struktura semantyczna wypowiedzenia

świata rodzajnikiem. W polszczyźnie nie ma rodzajników, jednakże informacja o wyznaczaniu jest zawarta w strukturze semantycznej każdego zdania.

Dla polszczyzny najpełniejszy obraz sposobów wyznaczania grup nominalnych przedstawia rozdział poświęcony składni grupy nominalnej autorstwa Zuzanny Topolińskiej w Gramatyce akademickiej (1984).

Dalej przedstawimy zarys typów informacji wyznaczającej w polszczyźnie. Będzie on częściowo zbieżny z opisem Topolińskiej, różni się jednak sposobem ujęcia, aparatem pojęciowym oraz interpretacją niektórych szczegółowych zjawisk (np. zdań ogólnych).

W dalszym ciągu wykładu będę posługiwać się skrótowym określeniem: zdanie ogólne, zdanie szczegółowe zamiast precyzyjniejszego sformułowania: zdania z grupami wyznaczonymi ogólnie, szczegółowo itp.

Pierwsze odróżnienie oddziela grupy nominalne wyznaczone (tzn. użyte referencjalnie) od grup nominalnych użytych predykatywnie, w których rzeczownik informuje jedynie o zespole cech, np. Jan jest nauczycielem, Basia jest troskliwą matką; nie ma tu w rzeczywistości opisywanej dwóch odrębnych obiektów: Jana i nauczyciela, Basi i matki, w przeciwieństwie do użyć referencjalnych, np. Jan dal nauczycielowi książkę czy Basia opowiedziała matce o wypadku. Poza użyciami predykatywnymi wszystkie pozostałe grupy nominalne mają charakter referencjalny, jednakże bardzo zróżnicowany.

Przede wszystkim odróżniają się dwa główne typy użyć: 1) użycie szczegółowe, kiedy grupa nominalna odnosi się do obiektu określonego lub nieokreślonego, ale wyraźnie wyróżnionego (choć często niezidentyfikowanego), i 2) użycie ogólne, przy którym grupa nominalna odsyła do całych klas, gatunków lub typów, np. W Afryce słonie wymierają, Indianie oswoili psa, Jan uczy studentów (chodzi tu o wyrażenie studentów).

To odróżnienie, wyraziste teoretycznie, w praktyce bywa trudne do przeprowadzenia. Pogranicza zdań szczegółowych i ogólnych stanowią zdania o zbiorach typu: Wszyscy mieszkańcy miasta witali dostojnego gościa, zdania o części zbiorów, np. Niektórzy z naszych przyjaciół wyjechali za granicę, a także zdania ogólne odnoszące się do określonych przedmiotów (osób), np. Jan zawsze śpi przy otwartym oknie, Jan prowadzi zajęcia dla studentów zaocznych. Jak widać, ten ostatni typ pozostaje w ścisłym związku z semantyką form czasownikowych, które mogą nieść informacje aktualne, habitualne lub dotyczące czynności uogólnionych.

Zdania z wyznaczaniem szczegółowym dzielą się dość wyraźnie na dwie grupy: takie, w których obiekt predykacji jest ściśle wyznaczony, tzn. grupa nominalna odsyła do określonego, zidentyfikowanego desygnatu (grupa scharakteryzowana w ujęciu Topolińskiej), np. Jan (mój mąż) przyjechał, i także, w których grupa nominalna użyta jest w sposób nieokreślony, nie identyfikuje obiektu predykacji, np. Ktoś przyjechał, Jakiś człowiek przyjechał. W pierwszej grupie można wyróżnić szereg typów ze względu na sposób i formę identyfikacji obiektu, druga grupa obejmuje bardzo różne rodzaje nieokreśloności.

Przede wszystkim oddzielają się zdania wyznaczające obiekty jednostkowo, ale w sposób nieokreślony, np. Jakiś chłopiec przyniósł ten łist_y Pewien człowiek (ktoś) powiedział mi o tym: w tym wypadku mówi się o wyznaczaniu nieokreślonym, ale scharakteryzowanym (wyspecyfikowanym). Drugi typ wyznaczania nieokreślonego nie wskazuje na żaden jednostkowy obiekt: predykat odnosi się do obiektu zupełnie niewyspecy-fikowanego, np. Ktoś z was to zrobił, Ktoś inny zaniósł (zaniesie) list, Daj to komukolwiek.

Wreszcie w zdaniach uogólniających także można wyróżnić szereg podtypów: przypisanie predykatu całej klasie (generalizacja kolektywna, np. Wszyscy ludzie są śmiertelnicy każdemu okazowi (generalizacja dys-trybutywna, np. Każdy człowiek umiera), całemu gatunkowi (Człowiek opanował kosmos).

Widać z tego, że informowanie o zakresie odniesienia predykatu jest w wypowiedziach języka naturalnego znacznie bardziej zróżnicowane, aniżeli przedstawia to logiczna analiza zdań wyróżniająca zdania jednostkowe (z tzw. jota-operatorem), zdania szczegółowe (z tzw. operatorem egzystencjalnym) i zdania ogólne (z operatorem ogólnym).

Wyróżnione wyżej typy wyznaczoności można pokazać na poniższym rysunku (s. 34). W dalszym ciągi^i^pwimy dokładniej niektóre z wyróżnionych typów.