wykłady z polskiej składni8

40 Struktura semantyczna wypowiedzenia

blioteki, różne odcienie powinności, które stanowią pogranicza między stwierdzeniami a zaleceniami (por. postulatywne: Trzeba (należy) oddać książkę do biblioteki, Wolno (nie wolno) palić w tym pomieszczeniu itp.). Wśród wypowiedzi ekspresywnych można wyróżnić obok ekspresji pragnienia (Niechby przestało padać!) i ekspresji emocji (Jakie to piękne!) także ekspresję sądu (typu Pada! Deszcz!), wypowiadane jako eksklama-cje: nie w celu informowania, ale jako okrzyk, np. zdziwienia.

Wspomnijmy jeszcze na koniec o wypowiedziach, w których brak informacji o wyróżnionym stanie rzeczy i ustosunkowaniu nadawcy — są to akty mowy zachowaniowe; w nich cała wypowiedź stanowi rodzaj społecznego zachowania, jak powitania (Cześć! Dzień dobry!), pożegnania (Dobranoc! Do zobaczenia!), a także różnego rodzaju wykrzykniki emocjonalne (np. przekleństwa: Psiakość! Cholera! Do diabła! itp.). Natomiast w wielu wypadkach ekspresja emocji nałożona jest na strukturę predyka-towo-argumentową, np. w eksklamacjach: Jakie to piękne!

W sumie wyróżnione typy postaw modalnych można przedstawić w postaci następującego grafu:

Typy wypowiedzi ze względu na modalność intencjonalną

imperatywa (rozkazy) ‘chcę, żebyś spowodował, że p’

Janku, wróć!

ekspresy wa ‘czuję, że p’

deklaratywa (powiadomienia) ‘chcę, żebyś wiedział, że p’

interrogatywa

(pytania)

‘chcę, żebyś powiedział, czy p’ Czy Jan wrócił?

konstatacje Jan wrócił

hipotezy	postulaty	ekspresje	ekspresje	ekspresje
(modalność	(modalność	woli	uczuć	sądów
epistemi-	deontyczna)	‘czuję, że	‘czuję	‘czuję,
czna)	Jan	pragnę’	emocję’	że sądzę’
Jan chyba	powinien	Niechby	Jakie to	Pada
(podobno) wrócił	wrócić	Jan wrócił!	piękne!	deszcz!

W dalszym ciągu omówimy dokładniej modalność intencjonalną, a następnie przeanalizujemy wypowiedzi o różnych modalnościach episte-micznych i powinnościowych (modalność deontyczna).

2. Typy modalności intencjonalnej

2.1. Powiadomienia. Jak pokazywaliśmy wyżej, w zdaniach deklaratywnych zawarta jest intencja poinformowania odbiorcy przez nadawcę o pewnym stanie rzeczy, stąd można zrekonstruować w nich, jak to czyni Anna Wierzbicka, ramę modalną o postaci: ‘chcę, żebyś wiedział, że p’. Modelową sytuację powiadomienia można więc opisać następująco: ‘nadawca, wiedząc o pewnym stanie rzeczy i sądząc, że odbiorca nie wie, chce poinformować go o nim, wypowiadając zdanie oznajmujące\ Oczywiście, w praktyce wiele wypowiedzi odbiega od tej modelowej sytuacji: mówimy to, czego sami dobrze nie wiemy, mówimy o rzeczach znanych odbiorcom itp.

Ponadto istnieją też pewne typowe odstępstwa od modelowej sytuacji. Na przykład zdań oznajmujących używa się dla formułowania stwierdzeń naukowych, w których chodzi nie tyle o poinformowanie odbiorcy, ile o sprecyzowanie własnej myśli nadawcy. Innym przykładem pozakomu-nikatywnej funkcji zdań deklaratywnych są tzw. wypowiedzi performa-tywne typu Obiecuję, Przyrzekam, Przepraszam, których istotą nie jest poinformowanie o obietnicy czy przeproszeniu, ale dokonanie samej obietnicy czy przeproszenia za pomocą użycia zdania oznajmującego.

W obrębie powiadomień w ścisłym sensie można wyróżnić trzy główne typy.

1) Konstatacje, które są nienacechowane epistemicznie; wyrażają przekonanie nadawcy, że stan rzeczy faktycznie zachodzi (zaszedł, zajdzie): Jan przyjechał, Rada Wydziału rozpatrzy wniosek itp. Taką postawę mentalną nadawcy, polegającą na uznawaniu sądu, określa się mianem asercji. Jak widać, konstatacja (asercja) może dotyczyć przyszłości, która ujęta jest przez nadawcę na równi z innymi faktami.

Wypowiedzi w formie konstatacji mogą być wtórnie używane w funkcji nakłaniającej, przede wszystkim w tekstach propagandowych o niejasnej modalności, w których stwierdzenia mają sugerować istnienie rzeczy-