72s

Wykład 6

Budowa systemu językowego: obraz ogólny.

Podsystem fonologiczny

W pierwszej części naszego kursu pokazaliśmy najważniejsze cechy języka jako systemu znaków oraz sposoby jego funkcjonowania w komunikacji międzyludzkiej. Pora przejść obecnie do dokładniejszego przyjrzenia się budowie systemu językowego oraz mechanizmom, pozwalającym człowiekowi tworzyć owe ogromne bogactwo wypowiedzi

0    różnorodnych funkcjach. Jak wspomniałam we Wstępie, opisywany dalej system językowy to przede wszystkim system współczesnego języka polskiego.

6.1. Hierarchiczna budowa języka

Język, jak o tym była mowa na s. 26, jest dzięki cesze dwuklasowości systemem otwartym (tekstotwórczym). Mówiący, tworząc teksty, dysponują słownictwem (bardzo licznym, ale w danym momencie dla danej osoby - zamkniętym), które, pojęciowo ujmując świat, kategoryzuje go

1    dostarcza predykatów, przypisywanych obiektom. Dysponują także regułami łączenia jednostek słownikowych w konstrukcje, będące wyrazem sądów nadawców oraz różnych innych ich postaw modalnych. Te reguły zwane są najogólniej gramatyką. Obejmują one zasady łączenia jednostek słownikowych w konstrukcje wyższego rzędu (konstrukcje składniowe) oraz reguły przekształcania tych jednostek w człony składniowe (reguły fleksyjne). Na przykład z jednostek typu: pies, kotek, przestraszyć, mały, duży można utworzyć zdanie w rodzaju: Duży pies przestraszył małego kotka, w którym jednostki słownikowe (tzw. leksemy) zostają przekształcone fleksyjnie w człony syntaktyczne, a całość oznacza stwierdzenie (przez nadawcę) pewnego zdarzenia.

W wielkim uproszczeniu mechanizm tworzenia tekstów można przedstawić schematem:

Słownik

Gramatyka

Nadmierne uproszczenie przedstawionego obrazu polega na tym, że sugeruje on ostre oddzielenie słownictwa i gramatyki, podczas gdy W rzeczywistości gramatyka „zanurzona” jest w słownictwie: mówiący wraz z wiedzą o leksemach uzyskują równocześnie wiedzę o ich potencji gramatycznej, o możliwościach połączenia z innymi wyrazami, i o wszelkich innych właściwościach gramatycznych.

Komponent określony w schemacie jako gramatyka obejmuje przede wszystkim reguły składniowe (schematy zdań, reguły rozwijania grup i podporządkowywania członów w obrębie grupy, reguły tworzenia zdań /łożonych i in.), a także reguły fleksyjne tworzenia form wyrazowych, sygnalizujących funkcje składniowe oraz inne kategorie gramatyczne. Pograniczny jest status słowotwórstwa: część derywatów tworzonych icgularnie (np. nomina actionis, typu: chodzenie, bieganie, deminutiwa, l ypu kotek) należy w postaci schematów dery wacyjnych do gramatyki, kdnakże znaczna część (derywaty tworzone nieregularnie i o nieprzewidywalnych znaczeniach) należy do słownictwa jako tzw. słownictwo motywowane (np. chodnik, biegacz, kocur). Szerzej będzie o tym mowa w Wykładzie 7.

Jednostki znaczące, będące elementami systemu językowego, nie są jednak dźwiękami (ciągami dźwięków) niepodzielnymi. Składają się, jak pokazywaliśmy na s. 25, z mniejszych elementów (których liczba jest niewielka, ograniczona najwyżej do kilkudziesięciu), elementów nic nieznaczących, ale służących do rozróżniania znaków (tzw. diakrytów).

I'ę właściwość języka określaliśmy jako dwustopniowość znaków językowych. Pokazywaliśmy, że dzięki tej cesze język jest „urządzeniem” niezmiernie ekonomicznym. Zapamiętanie kilkudziesięciu tysięcy odrębnych niepodzielnych znaków (tyle mniej więcej liczy słownik przeciętnie wykształconego człowieka) byłoby niemożliwe ze względu na ograniczoność pamięci ludzkiej. Kombinacje niewielkiej liczby elementów są łatwe do rozróżniania i zapamiętywania. I tak np. z diakrytów: t,k,o mogą zostać utworzone ciągi: kot, tok, kto, każdy o innym znaczeniu. Zmiana któregokolwiek elementu powoduje powstanie znaku o innym znaczeniu {kos, lot, kat), lub też ciągu w danym języku nic nieznaczącego (np. mot).

Kkonomiczność języka sięga jeszcze głębiej. Diakryty nie są już wprawdzie dalej podzielne liniowo (w ciągu fonicznym nie da się wydzielić elementów składających się np. na k lub t), jednakże w składzie .ikustycznym i artykulacji elementów diakrytycznych pewne składniki powtarzają się i one są przez słuch mówiących szczególnie łatwo 73