367

358 Rośliny uprawne

Ponieważ pierwszą wyhodowaną w Polsce odmianą jest rącznik Puławski, zajmiemy się jego opisem i uprawą.

Rącznik Puławski jest rośliną jednoroczną, rozdzielnopłciową, wysokości 1,5—2,5 m. Łodygę ma wzniesioną, liście klapowate, duże. Barwa liści i łodyg jest jasnozielona albo zielona z odcieniem czerwonofioleto-wym. Kwiaty zebrane w grona. Kwiaty żeńskie z trójdzielną czerwoną kitką (znamiona słupka) umieszczone są na wierzchołku grona; poniżej na tym samym gronie znajdują się kwiaty męskie zawierające liczne pręciki barwy jasnożółtej. Owoce podobne do kasztanów, zielone, kolczaste, zawierają zwykle trzy komory, z których każda ma po jednym nasieniu. Nasiona są duże, owalne, nieco wydłużone; na przednim końcu w okolicy okienka widać brodawkowaty białawy wyrostek (caruncula). Barwa nasion szarobrunatna o charakterystycznym rysunku marmurkowym.

Surowiec. Surowcem są nasiona rącznika — Sem. Ricini zawierające jako główny składnik olej w ilości około 50%, poza tym około 18% białka.

Nasiona rącznika zawierają znaczne ilości (około 3%) silnie trującej substancji rycyniny. Spożycie nawet niewielkich ilości, np. kilku sztuk nasion, może się stać przyczyną śmierci zarówno ludzi jak. i zwierząt. Obecność niedojrzałych nasion w surowcu powoduje zwiększenie kwasowości oleju, co obniża, a nawet może zdyskwalifikować surowiec.

Olej rycynowy, czyli rącznikowy (tzw. rycyna) -— Oleum Ricini, FP III, zawiera duże ilości charakterystycznego kwasu rycynowego. Wartość oleju określa się w tzw. stopniach kwasowości. Dopuszczalny stopień kwasowości oleju rycynowego nie powinien być większy niż 7. Jak wykazały ostatnie badania, olej krajowy w zupełności odpowiada tym wymaganiom i może być stosowany w praktyce leczniczej.

Olej rycynowy do celów leczniczych tłoczony jest na zimno. Jest jasny, prawie bezbarwny i nie zawiera rycyniny. Olej do celów technicznych wyciska się na gorąco lub wytrawia przy pomocy rozpuszczalników chemicznych. Olej techniczny jest mętny i ma zabarwienie żółtawe oraz zawiera pewną domieszkę rycyniny.

Wytłoczyny (makuchy) zawierają zawsze substancje trujące, nie mogą być zatem używane jako pokarm dla zwierząt, nadają się jedynie na opał lub nawóz.

Zapotrzebowanie na nasiona rącznika jest bardzo duże.

Zastosowanie. Oleju używa się w lecznictwie jako środka przeczyszczającego, w przemyśle — jako dobrego smaru do silników szybkoobrotowych, poza tym w mniejszych ilościach do nasycania skór, w far-biarstwie, do wyrobu mydeł, artykułów kosmetycznych itp. Opracowano metody otrzymywania z oleju niektórych artykułów chemicznych (masy plastycznej).