368,369

Powieść w przeciwieństwie do noweli może także rozbudowywać szeroko tlo przedstawionych zdarzeń, zarówno historyczne, socjalne, obyczajowe, jak geograficzne czy regionalne. Fabuła powieściowa, zwłaszcza w większych utworach, zawiera szereg epizodów, których zasadniczą funkcją jest właśnie tworzenie tła głównych wypadków. Za pośrednictwem wielowątkowej fabuły i szeroko rozbudowanego tła, na które rzucone są losy występujących postaci, powieść zdolna jest przedstawić dzieje bohatera w sposób wszechstronny, w rozlicznych uwikłaniach i stosunkach społecznych.

Spośród wątków składających się na fabułę powieściową można wyróżnić wątek główny oraz wątki uboczne. Wątek główny obejmuje losy postaci pierwszoplanowych (np. dzieje miłości Wokulskiego do Izabeli Łęckiej w I^alce), natomiast wątki uboczne skupiają dzieje postaci drugoplanowych (np. losy Ochockiego z tejże Lalki). Oczywiście wątki uboczne są podrzędne wobec wątku głównego. Wszystkie one na podobieństwo dopływów łączą się we wspólny nurt fabuły. Zdarza się, że w powieści występuje kilka wątków równorzędnych, które przecinają się ze sobą w pewnych punktach, przy czym żaden z nich nie pełni roli nadrzędnej wobec pozostałych. Tak jest np. w Obywatelach Kazimierza Brandysa. Podobną konstrukcję ma Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego, gdzie kilka równoległych wątków splata się w jednym tylko momencie: w scenie przyjęcia w hotelu „Monopol”. Fabułę, w której równorzędne wątki ułożone są paralelnie i tylko w nielicznych (ale węzłowych) punktach stykają się ze sobą, ma także np. Zając Dygasińskiego.

W powieści dwudziestowiecznej wybitną rolę odgrywa typ kompozycji fabularnej, w której poszczególne w’ątki ulegają niemal całkowitemu usamodzielnieniu¹. Pisarze, którzy tworzą tego rodzaju konstrukcje powieściowe, wychodzą z założenia, że odpowiadają one w większym stopniu prawdopodobieństwu życiowemu niż te, w których wszystkie wątki są ze sobą splecione. Twierdzą oni, że tak jak w życiu bynajmniej nie wszystkie zjawiska łączą się ze sobą, również w powieści, która ma przedstawić prawdziwy obraz życia, nie może być miejsca na sztucznie tworzone zależności. Pisarze ci zatem, odrzucając dawne zasady budowania fabuły wielowątkowej, próbują zwiększyć pojemność poznawczą powieści. Tak postępuje np. Jules Romains (twórca kierunku literackiego

Uwanego unanimizmem i typu powieści określonego jako powieść una-nirnistyczna) w ogromnym cyklu powieściowym Ludzie dobrej woli, n rakżc Dos Passos w powieści Manhattan Transfer. U nas przed wojną | K dobne tendencje reprezentował Tadeusz Kudliński.

Pomiędzy zdarzeniami składającymi się na fabułę zachodzą nie tylko /.wiązki przyczynowo-skutkowe, ale także związki, które wynikają 2 tego, Ile cały układ zdarzeń rozwija się w kierunku jakiegoś określonego celu, /mierzą do jakiegoś rozwiązania. Są to związki celowościowe (teleolo-giczne). Jednakże nie w każdym typie fabuły epickiej związki celowości* > we są uwypuklone i podkreślane w konstrukcji. Otóż o fabule, w której owe związki dominują, mówimy jako o akcji.

Akcja niejako w czystej postaci występuje w dramacie, gdzie jest I oniecznyfcn składnikiem, przynajmniej tradycyjnych jego gatunków. Spośród utworów' epickich nowela w większości wypadków opiera się na akcji, co wiąże się z tym, że jest ona utwmrem jednowątkowym, zwięzłym i dużą rolę odgrywa w niej zakończenie. Natomiast nie we wszystkich odmianach powieści akcja występuje. Mamy z nią do czynienia tylko w powieściach, w których zdarzenia fabularne rozwijają się w kierunku jakiegoś określonego celu, a więc w najbardziej wyrazi-•tej postaci w powieści kryminalnej, gdzie samo zawiązanie (dokonanie przestępstwa) wyznacza nieodwołalnie kierunek przebiegu zdarzeń i jego kres (ujęcie przestępcy).

Głównym elementem i silą napędową akcji jest konflikt jakichś przeciwstawnych dążeń. Akcja ma zawrze wyraziste rozwiązanie: albo bohater osiąga upragniony cel, albo działanie jego kończy się niepowodzeniem. W obu wypadkach mamy do czynienia z dobitnie zaznaczonym Zakończeniem akcji.

W Ogniem i mieczem Sienkiewicza na akcję składają się wszystkie przygody Skrzetuskiego, który dąży do uwolnienia Heleny z rąk kozackich. Zawiązaniem akcji jest porwanie bohaterki. Konfliktem — przeciwstawienie dążeń Skrzetuskiego i Bohuna, rzucone na tło wypadków wożonych. W ostatecznym wyniku po wielu przygodach i niepowodzeniach Skrzetuski osiąga swój cel; rozwiązanie akcji jest dlań pomyślne.

Akcja może mieć w utworach powieściowych bardzo różnorodny przebieg. Najprostszy typ akcji to taki, w którym jednokierunkowy układ zdarzeń prowadzi konsekwentnie do rozwiązania. Występuje on np. w' powieści Orzeszkowej Dziurdziowie. Inny typ akcji polega na tym, że zdarzenia, które początkowo rozwijały się w jednym kierunku, do-

*a!4 — Żary* teorii literatury 369

1

Epizodycznie forma taka pojawiała się również w powieści w. XIX, np. w Annit Karminie Lwa Tołstoja.