370,371

chodzą do pewnego momentu zwrotnego, w którym całkowicie zmień . ją swój pierwotny kierunek. Na przykład w Lalce Prusa akcja miłosn.i Wokulskiego rozwijała się konksekwentnie do momentu, gdy bohater usłyszał rozmowę Izabeli ze Starskim w przedziale kolejowym. Od u j •chwili zarysowuje się zupełnie inny kierunek dążeń Wokulskiego. Rozwiązanie wynika właśnie z tego zmienionego już kierunku akcji. Podobną rolę momentu zwrotnego odgrywa śmierć żony Ślimaka w akcji Platon *i Prusa.

jeszcze inny rodzaj akcji powieściowej polega na umyślnym splątaniu i zawikłaniu zdarzeń. Narrator wprowadza raz po raz zmiany w zasad niczym kierunku akcji, hamuje celowo jej rozwój, piętrzy trudności n.i drodze bohatera, by tym silniej przykuć uwagę czytelnika i zaskoczy go ostatecznym rozwiązaniem. Takie zmiany w kierunku losów bohater nazywamy perypetiami. Akcję nasyconą perypetiami mają przede wszystkim powieści sensacyjno-awanturnicze (np. Karola Maya) oraz kryminalne. W ogóle w tych odmianach powieściowych akcja jest ele mentem podstawowym, inne składniki odgrywają w nich rolę drug> rzędną lub wręcz nieistotną.

Inny charakter ma akcja w utworach powieściowych, w których występuje główny wątek fabularny oraz podporządkowane mu wątki uboczne, a inny w utworach, gdzie nie ma wątku głównego, lecz kilka rówrn >-ległych i często równorzędnych. W pierwszym wypadku mamy jedną akcję (np. w Lalce), natomiast w drugim (np. w powieści Popiół i diament) kilka akcji związanych z poszczególnymi wątkami.

Jak już wspominaliśmy, nie we wszystkich utworach powieściowych występuje akcja w wyżej omówionym znaczeniu i nie w każdym utworze, w którym występuje, jest zarysowana z równą wyrazistością.

Nie mają akcji w ścisłym znaczeniu tego słowa powieści osiemnastowieczne. Bohater uczestniczy tu w szeregu zdarzeń, spotykają g< > różne przygody, lecz nie układają się one w jakiś przebieg konsek wentnie powiązany i zmierzający do określonego celu, przeciwnie stanowią ciąg luźno ze sobą zespolonych epizodów („przypadków "), które nie są elementami strukturalnej całości. Poszczególne epizody występują w układzie chronologicznym, a jedynym łącznikiem pomiędzy ni mi jest osoba bohatera. Tak zbudowana jest np. powieść Lesage’a Pr z; padki Idziego Blasa, Kariera wieśniaka Marivaux czy Mikołaja Doświadczyli skiego przypadki Krasickiego. Niewątpliwie epizodyczna kompozycja powieści osiemnastowiecznych pozostawała w ścisłych zwńązkach z cy

Idem nowelistycznym, który był jednym ze źródeł literackich gatunku powieściowego.

Akcję mało wyrazistą mają powieści nie tyle skupione na dziejach pojedynczych bohaterów, co prezentujące jakieś większe środowiska, np. rodzinę (Saga rodu Uorsyfów Galsworthy’ego, Buddenhrookouie T. Manna czy Noce i dnie Dąbrowskiej). W tego typu utworach przebieg fabuły nic jest nastawiony na jakieś wyraźnie zarysowane rozwiązanie, przeciwnie _ podporządkowany jest raczej zasadzie życiowego prawdopodobieństwa i może być przerwany w momencie zupełnie nieistotnym kompozycyjnie (np. w Nocach i dniach). Trudno mówić o wyrazistej akcji również w takich utworach, jak Syzyfowe prace Żeromskiego, gdzie fabuła jest przede wszystkim sposobem charakterystyki pewnego środowiska społecznego, rozwija się raczej „wszerz”, a nie w kierunku rozwiązania.

Fabuła powieściowa jest pewnym zamkniętym przebiegiem zdarzeń. Ma jakiś początek i zakończenie, a także jakieś momenty węzłowe w dziejach przedstawionych bohaterów'. Aby rozpocząć opowiadanie o wydarzeniach, narrator musi zarysować ich sytuację wyjściową, musi w jakiś sposób wprowadzić czytelnika w' życie bohaterów. Takie zarysowanie sytuacji wyjściowej nosi ryazw^ę ekspozycji. Przykładem ekspozycji jest rozmowa w warszawskiej piwiarni z początkowego rozdziału Lalki. W rozmowie tej po raz pierwszy zarysow uje się postać głównego bohatera, Stanisława Wokulskiego.

Czasami narrator szerzej opowiada o tych okresach w życiu swych bohaterów, które poprzedzają wydarzenia fabularne. Mówimy o tym jako o przedakcji lub posługując się przyjętym terminem niemieckim Vorgescbicbte. Bardzo szeroko wykorzystuje ów^r element Maria Dąbrowska, dokładnie opowiadając w Nocach i dniach dzieje rodzin Niechciców' i Ostrzeńskich, z których pochodzą główni bohaterowie, Bogumił i Barbara. Do wypadków, które miały miejsce przed rozpoczęciem zdarzeń powieściowych, powraca pisarka jeszcze niejednokrotnie, wprowadzając np. w tok opowiadania informacje o uczestnictwie Bogumiła w powstaniu styczniowym. Także Prus w l.alce rozbudowuje przedakcję, wykorzystując w tym celu pamiętnik Rzeckiego, z którego wyłania się ogromny szmat życia Wokulskiego, niemal cała jego kariera kupca i aferzysty.

Niekiedy powieściopisarz zdecydowanie wyodrębnia przedakcję z całości utworu, czyniąc z niej prolog, który umieszcza na początku pt wieści.

24*

371