38,39

dziel sztuki w życiu społecznym są tak ścisłe, że niekiedy funkcje te zupełnie nie dają się rozgraniczyć. Czyż można na przykład oddzielić jakieś samodzielne wartości estetyczne od sfery znaczeń filozoficznych zawartej w poemacie Lukrecjusza De rerum natura? Wchodzi tu jeszcze w grę i ta okoliczność, że wartości estetyczne mają w poważnym stopniu charakter względny, zależą w dużej mierze od tego, jakie pierwiastki dane środowisko odbiorców uznaje za estetyczne, a jakie za pozaestetyczne. Te same elementy są w jednym kręgu społeczno-kulturalnym traktowane tak, a w innym zupełnie odmiennie. Pewne elementy mogą również z biegiem czasu zmieniać charakter. Obraz zaświatów w Boskiej komedii Dantego miał prawdopodobnie dla współczesnych pisarza wartość informacji teologicznej, dla dzisiejszych czytelników moment ten jest obojętny; obraz ów ma wartość przede wszystkim estetyczną. Świat dziel sztuki jest światem otwartym, pozbawionym stałych granic, nie tylko w tym sensie, że wciąż przybywają nowe realizacje artystyczne, ale także dlatego, że ulega ciągłej zmianie sytuacja utworów już istniejących. Pewne twory tradycyjnie nie zaliczane do dziedziny sztuki (np. traktaty filozoficzne, przedmioty użytkowe) w określonych warunkach społeczno-kulturalnych mogą zostać zidentyfikowane jako dzieła sztuki. 1 przeciwnie: utwory uznawane w przeszłości za dzieła sztuki mogą ulegać reinterpretacji i przechodzić do innej sfery obiektów.

Mówiliśmy wyżej, że natura tworzywa precyzuje w każdym rodzaju sztuki charakter funkcji estetycznej oraz jej stosunek do innych funkcji. Nie wdając się już w rozważania, jak to wygląda w poszczególnych gałęziach sztuki, spróbujemy scharakteryzować bliżej tę sprawę w odniesieniu do dzieła literackiego.

Tworzywo utworu literackiego stanowi język¹. Jest on zjawiskiem kultury, tworem ukształtowanym w życiu społecznym i to różni go zasadniczo od innych tworzyw. Glina, marmur, dźwięki — same w sobie nie mają żadnego znaczenia, są bezkształtne i asemantyczne. Dopiero uformowane przez artystę, poddane obróbce zgodnie z jakimś zamysłem twórczym, poczynają coś znaczyć, czyli posiadać jakąś wartość semantyczną. Pomnik czy obraz malarski są znakami; ale nie uformowany kamień czy farby w tubie nimi nie są. Natomiast tworzywo dzieła literackiego stanowią znaki już ukształtowane i pełniące funkcję w życiu zbiorowym. Można więc powiedzieć, że dzieło literackie jest znakiem, który sam został zbudowany ze znaków. Jest więc rzeczą jasną, iż dzieło literackie przejmuje te wszystkie właściwości i funkcje, jakie w społeczeństwie wiążą się ze znakami językowymi. Jednak, przejmując, równocześnie je przekształca, wprowadza w nowe związki, wynikające z naczelnej roli funkcji estetycznej.

Utwór literacki, jak każda wypowiedź językowa, składa się ze słów znaczących, a więc odnosi się do rzeczywistości zewnętrznej bądź psychicznej, wyraża określone przeżycia, a więc odnosi się do podmiotu mówiącego, zmierza wreszcie do wywarcia wpływu na odbiorców', pozostaje więc w relacji do jakiegoś adresata. Jednakże wszystkie te funkcje podporządkowane są zasadzie estetycznej celowości, dążeniu do w^ywnła-nia przeżyć estetycznych u odbiorców. Dzieło literackie jest tworem mającym własny wewnętrzny porządek i organizację. Poprzez dążenie do konstrukcji, do swoistego układu elementów brzmieniowo-semantycz-nych, poprzez nastawienie na własną budowę stylistyczną i kompozycję wyraża się w dziele jego funkcja estetyczna.

Pozaestetyczne funkcje dzieła literackiego pozostają w ścisłym związku z funkcjami właściwymi innym dziedzinom kultury uzewnętrzniającym się poprzez język, takim jak nauka, filozofia, religia, ideologia, pra-wo itd. Można powiedzieć, że literatura dzieli z nimi dwie podstawow e funkcje: poznawczą i wychowawczą (normatywną). Zarówno prace naukowe, jak ideologia, mity religijne, rozważania filozoficzne, systemy etyczne czy prawne — są sposobami poznawania rzeczywistości i jej oceny, a także są określonymi sposobami oddziaływania na życie społeczne i poglądy ludzi zgodnie z pewnymi założeniami, postulatami i projektami. Wzajemny stosunek obu tych dążeń wygląda rozmaicie w różnych dziedzinach. Naukę np. cechuje przewaga funkcji poznawnzej, natomiast w ideologiach dominuje funkcja wychowawcza. Obie te funkcje w życiu zbiorowym pełnią także dzieła literackie. O ile jednak nauka, ideologia czy religia osiągają cele — zarówno poznawcze, jak i normatywne — posługując się systemami pojęć, wskazań i sugestii intelektualnych i emocjonalnych, o tyle utwór literacki realizuje te zadania środkami sobie tylko właściwymi, wypływającymi z jego funkcji estetycznej. Dążenia poznawcze i wychowawcze w iążą się tu nierozdzielnie z celem zupełnie drugorzędnym w nauce, religii czy ideologu: z celem estetycznym.

Ten specyficzny cel nie zawsze jest w równym stopniu wyrazisty. VC okresach takich, jak wojna, utrata niepodległości, w'alki rewolucyjne

39

1

Szczegółowe omówienie spraw z tym związanych znajdzie czytelnik w trzecim rozdziale niniejszej książki.