466,467

;amyj

w stosunku do kształtowania się, powiedzmy, reguł strukturalnych ą.i tunku nowelistycznego. Podobnie np. normy ustalające rolę i po tai rymu w poezji staropolskiej są podporządkowane ogólniejszym prawi

dłowościom rozwojowym sylabizmu jako odrębnego systemu wersy fikacyjnego.

Gdy rozpatrujemy bieg procesu historycznoliterackiego, dostrzeg w nim działanie szeregu różnorodnych tendencji rozwojowych, kt<> jednak nie mają takiego samego charakteru, jak np. prawa ekonomiczne, Poznanie prawidłowości rządzących życiem gospodarczym umożliwia planowanie na przyszłość określonych posunięć polityki ekonomicznej. Poznanie prawidłowości demograficznych (np. przyrostu ludności) po« zwala przewidzieć, ile w przybliżeniu wynosić będzie ludność Polski n| w r. 1985 i jak wyglądać będzie proporcja między liczbą mężczyzn i kr biet. Natomiast poznanie prawidłowości procesu historycznoliterackieyn bynajmniej nie upoważnia do wysnuwania wniosków co do pojawienia się w przyszłości utworów takiego czy innego typu, bo o tym decydują nie tylko owe znane już prawidłowości. W rozwoju literatury ogromna rolę odgrywają czynniki nieprzewidywalne,jednorazowe,niepowtarzalne. Należą do nich te przede wszystkim, które decydują o osobowości pisarza, oraz te, od których zależą koleje jego życia i losy twórczości, Pojawianie się tych czynników nie da się zracjonalizować, nie podlega żadnym naukowym prawom, a przecież są one jedną z podstawowych, sil napędowych rozwoju literatury. Mówiąc o teorii procesu historycznoliterackiego, możemy mieć na uwadze jedynie te jego elementy, których] pojawianie się, zanikanie czy współistnienie podporządkowane jest pcw nym rcgularnościom, to znaczy powtarzało się w podobnych formach] w dotychczasowymi przebiegu dziejów literatury.

W procesie historycznoliterackim działają prawidła i zasady o różnym stopniu trwałości. Związki literatury z warunkami życia społecznego mają charakter stały, niezmiennie występują we wszystkich okres.i< h rozwojowych literatury. Podobnie prawidłowości określające zależność rozwoju form literackich od poziomu danego języka narodowego są trwale, należą do tych elementarnych reguł procesu historycznoliterack ic • go, które działają zawsze i wszędzie. Również poznawcze ustosunkowanie wypowiedzi literackiej do rzeczywistości charakteryzuje literaturę w ca lym przebiegu jej dziejów. Każdy utwór literacki odnosi się poprze/ swój fikcyjny świat przedstawiony do świata realnego i w tym najogól liejszym sensie można powiedzieć, że mamy tu do czynienia z niezmicn

mi prawem. Jednakże już środki (stylistyczne, kompozycyjne itd.), ■jininocą których owo odbicie każdorazowo się aktualizowało, ulegały ■ lilstorii literatury daleko idącym zmianom i przeobrażeniom. Inny ■Oraj tej samej prawidłowości określa np. stosunek utworu literackiego ^^Bzcczywistości w eposie homeryckim, inny w realistycznej powieści, ^Buzcze inny w powieści ekspresjonistycznej. Tak więc przyporząd-■ty.mic, o którym mówimy, występuje w procesie historycznoliterackim

STfcwno jako prawo ogólne i trwale, jak też jako prawidłowość liistorycz-\ zmienna, działająca w obrębie określonych prądów literackich i poc-

n historycznych.

Niektóre prawidłowości właściwe są tylko określonym epokom, hierają lub zasadniczo przeobrażają swój charakter wraz z zaniknię-|)i sprzyjającej im sytuacji historycznoliterackiej. Zmienne są zarówno juio prawidłowości zewnętrzne, jak i wewnętrzne procesu historyczno-(fiii kiego. Na terenie technik wersyfikacyjnych istnieją np. trwale pra-llowości wynikające z norm prozodyjnych określonego języka naro-prego, ale równocześnie występuje tu szereg prawidłowości zmiennych lizanych ze zjawiskami historycznymi w obrębie wiersza, a więc zczególnymi systemami weryfikacyjnymi, ich ewolucją, przezwy-hmicm form starych, kształtowaniem się nowych itd. Zmienność tych zidlowości polega nie tylko na ich przekształcaniu, ale też na częścio-j lub całkowitej dezaktualizacji. Tak np. przeminęły z czasem obowią-Bfi w polskiej poezji średniowiecznej zasady wersyfikacji zdaniowo-mowej, zdezaktualizowały się (zwłaszcza współcześnie) niektóre regu-

wiersza sylabicznego czy sylabotonicznego.

Podobne zjawisko obserwujemy w dziedzinie rodzajów literackich, ne zasady działają tu nieodmiennie (np. narracyjność czy fabularność siec), natomiast inne ulegają daleko idącym modyfikacjom lub wręcz llera ją wraz z określonymi formami. Istnieje pewien zespół elementów (nawowych, który określa postać rodzaju literackiego (narrator, bo-■Cr. labula — w epice; „ja” liryczne, monolog — w liryce; akcja, {logi w dramacie). Obok tego jednak występuje wiele składników rzędnych, których pojawienie lub niepojawienie się nie rozstrzyga przynależności rodzajowej danego utworu (np. fabuła wielowątkowa jidnowątkowa w dziele epickim). Układ tych elementów podrzędni I, stanowi podstawę do wyodrębnienia poszczególnych gatunków

{^■ckich, a w ich obrębie — odmian gatunkowych. O ile zasady struk-PrIiic rodzajów literackich w zakresie elementów podstawowych mają

467