48,49

ludzkim. A bajka? Przecież i tu występują postacie zwierzęce. Czy zątem w pełni odpowiada prawdzie twierdzenie, że przedmiotem przedstawienia literatury jest zawsze człowiek i jego sprawy ?    /

Stosunkowo najprościej można wyjaśnić ten problem na przykładzie bajki. Jest to gatunek literacki, w którym postacie zwierzęce, ich!charaktery, a także sytuacje ujawniające właściwą im postawę życiową są jedynie maską, pod którą kryją się zjawiska na wskroś ludzkie. Bajka, zarysowując określone okoliczności, w których działają postacie zwierzęce, treścią swą zawsze jest związana z doświadczeniami ludzkimi. Sens moralny bajki — a on, jak wiadomo, jest tu elementem zasadniczym — odnosi się do postawy określonych typów ludzkich. Twórcy bajek jak gdyby przenoszą psychologiczne i etyczne problemy ludzkie w konwencjonalny świat postaci zwierzęcych, wyposażonych w jakieś typowe dla człowieka cechy charakteru i przekonania.

Inaczej sprawa wygląda w utworach, gdzie — jak w Zającu Dygasińskiego czy Księdze dżungli Kiplinga — występujące zwierzęta są istotnie bohaterami, a nie tylko — jak w bajce — maskami dla określonych typów ludzkich. Łatwo jednak spostrzec, że postacie zwierzęce, ich chakraktery, a także stosunki pomiędzy poszczególnymi „bohaterami” formowane są na wzór charakterów ludzkich i stosunków panujących w ludzkich środowiskach. Nie może być zresztą inaczej. Bezpośredniemu doświadczeniu pisarza dostępne są jedynie zależności i związki występujące w obrębie świata, w którym sam żyje, świata ludzkiego, i dlatego, gdy pragnie przedstawić życie zwierząt, formuje je według jedynego modelu życia, jaki jest mu znany. Istnienie innych może on co najwyżej przypuszczać. Zwierzęta przedstawione w tego rodzaju utworach obdarzone są ludzkimi właściwościami charakteru, a koleje ich losów żywo przypominają przypadki człowiecze. Owo upodobnienie zwierząt do ludzi nosi nazwę antropomorfizacji. Antropomorfizacja ma częstokroć określone zaplecze w postaci filozofii uznawanej przez pisarza. Na przykład w wypadku utworów Dygasińskiego szukanie pokrewieństw pomiędzy światem zwierzęcym i ludzkim, podporządkowanie obu tych światów działaniu identycznych praw wiązało się z filozofią naturali-styczną, której zwolennikiem i przedstawicielem — przynajmniej w pewnym okresie swej twórczości — był autor Zająca i Asa.

Tak więc, jeśli nawet twórca umieszcza w centrum świata przedstawionego postacie zwierzęce, czyni to zawsze na podstawie ludzkich doświadczeń. Bohaterowie zwierzęcy zostają niejako uczłowieczeni,, ukazani i scharakteryzowani w kategoriach humanistycznych.

Pozostaje jeszcze jeden przykład przytoczony poprzednio: poemat opisowyi Nietrudno spostrzec, że w utworze tego rodzaju światem przedstawionym jest przyroda i że postacie ludzkie nie są w nim obecne. Zauważmy jednak, że przedstawiona natura oglądana jest oczami jakiegoś określonego obserwatora, który postrzegając ją, zajmuje wobec niej jakieś stanowisko. Mimo iż może nie wyrażać bezpośrednio swego zachwytu, nie dawać ujścia wzruszeniom, które w nim wzbudza obcowanie z przyrodą, nie formułować ocen, to przecież przez sam fakt opisywania krajobrazu, wysuwania na czoło tych czy innych jego elementów, obserwator ów wartościuje przedstawiony świat, zajmuje wobec postrzeganych i opisywanych zjawisk pewną postawę. Przyroda stanowiąca świat przedstawiony poematu opisowego jest sferą zjawisk zauważanych i ocenianych przez określonego człowieka, który sytuuje je w swojej własnej perspektywie. Sam sposób postrzegania zewnętrznej rzeczywistości utrwalony w opisie poetyckim stanowi tu o humanistycznym nacechowaniu świata przedstawionego.

c. Historyczny i uniwersalny wymiar obrazu literackiego

W utworze literackim człowiek, jego psychika, środowisko społeczne występują w kształcie historycznie konkretnym. Dzieje się tak nawet wówczas, gdy twórca pragnie wyjaśnić to, co w życiu ludzkim wydaje mu się ponadczasowe i niezmienne.

Obraz literacki prezentuje rzeczywistość w jakimś określonym przekroju historycznym, odnosi się zawsze do. określonego etapu procesu dziejowego i ukazuje jego bezpośredni lub pośredni wpływ na życie przedstawionych bohaterów. Stopień powiązania świata przedstawionego z sytuacją dziejową, stopień zhistoryzowania obrazu może być bardzo różny. Na przykład w utworach powieściowych znajdujemy niejednokrotnie szeroko rozbudowane podłoże historyczne, które oddziałuje bezpośrednio na losy i postawę występujących bohaterów. Związki człowieka z procesem dziejowym są w takim ujęciu wyraźne i łatwo uchwytne. Gdy śledzimy koleje życiowe Stanisława Wokulskiego, bohatera Lalki, zauważamy bez trudu, że są one podporządkowane działaniu wielorakich konieczności spoleczno-historycznych lat siedemdziesiątych XIX w.

49

4 — Znrys teorii literatury

*