48 49

koncepcji uczenia się z wykorzystaniem tzw. wzmocnienia w postaci nagród i kar; stosowany w systemie edukacyjnym system testowego sprawdzania osiągnięć szkolnych uczniów, system sprawdzianów pisemnych, „odpytywanie” na lekcjach itp. nastawiony jest przede wszystkim na ocenianie zewnętrznych zachowań, czyli tzw. reakcji, co jest podstawowym paradygmatem metodologicznym w psychologii behawioralnej; stosowanie tzw. technik zewnętrznych (np. graficzne zestawiania osiągnięć w nauce poszczególnych uczniów, różne systemy punktacji za tzw. dobre zachowania itp.) jest swoistą formą praktycznego stosowania behawioralnego schematu metodologicznego S — R.

Behawioralne koncepcje psychologiczne były przede wszystkim zainteresowane, jak pamiętamy, zewnętrznym zachowaniem jednostki. Tylko neobehawioryści (np. S.L. Rubinsztajn, C.L. Hull, J. Dolard, N. Miller i inni) interesowali się częściowo „wnętrzem” człowieka. Twierdzili między innymi, że czynniki zewnętrzne działają przez warunki wewnętrzne. Wspomniane warunki wewnętrzne w sposób odpowiedni modyfikują reakcję jednostki czy też tzw. zachowania zewnętrzne. Niemniej w filozofii, psychologii, antropologii filozoficznej od dawna interesowano się tzw. wnętrzem człowieka. Sformułowano wiele mniej lub bardziej prawdopodobnych hipotez, poglądów czy konstrukcji teoretycznych.

Psychologiczne zainteresowania tzw. wnętrzem jednostki, mającym wpływ na zewnętrzne zachowania, zewnętrzną aktywność jednostki mają swoją długą historię. Zagadnienie to można ująć w swoistym paradygmacie metodologicznym S — F (struktura — funkcja). Oznacza to, że zewnętrzna aktywność jednostki jest funkcją wewnętrznej jego organizacji. Już w starożytności Platon mówił, że aktywność jednostki jest uzależniona od wewnętrznej organizacji różnorodności w całość. Arystoteles wyróżnił aktywność reaktywną, zewnętrznie sterowaną, i aktywność celową, uzależnioną od zindywidualizowanej i wewnętrznej organizacji jednostki. Już w starożytności, obok paradygmatu S — F (struktura — funkcja), interesowano się paradygmatem człowiek — świat, a więc relacjami zachodzącymi między człowiekiem a otaczającym go światem. Wskazywano już wówczas na swoistą „podwójną” relację człowieka w kontakcie z otaczającym go światem, a mianowicie: człowiek w relacji ze światem występuje jako przedmiot zewnętrznie sterowany oraz jako podmiot wywierający wpływ na przebieg zdarzeń. Formułowano porównanie, że człowiek „...tak, jak nawigator, niesiony prze/ prądy i wiatry potrafi wykorzystać ich siłę, aby dopłynąć do wyznaczonego przez siebie punktu...”¹.

Pak więc wiele paradygmatów metodologicznych funkcjonujących w psychologii współczesnej ma swoją długą historię. Zagadnienie tzw. .wnętrza”, mającego pewien określony wpływ na aktywność jednostki, i lakże relacje człowieka ze światem zewnętrznym, wywodzące się ze >.laróżytności, mają swoją „żywotność” i w czasach nam współczesnych. Zmieniał się oczywiście na przestrzeni dziejów sposób ujmowania tych problemów.

W różnych koncepcjach psychologicznych w sposób zróżnicowany podejmowano próby poznania „wnętrza człowieka” czy też mechanizmów psychologicznych warunkujących określoną aktywność jednostki. W psychologii klasycznej, dla przykładu, eksponowano w poznawaniu „wnętrza jednostki” metody introspekcyjne sprowadzające się do obserwacji własnych przeżyć psychicznych czyli innymi słowy „wgląd w samego siebie” dla poznania określonych procesów psychicznych. W myśleniu psychologów klasycznych funkcjonowały „odwieczne'' znane już paradygmaty: Przyczyna — Skutek; Struktura — Funkcja. Pierwszy z wyróżnionych paradygmatów nakazywał traktowanie każdego zdarzenia jako skutek jakiegoś zdarzenia bezpośrednio poprzedzającego, drugi zaś nakazywał traktowanie każdego zdarzenia jako funkcji określonej struktury². W badaniu tych relacji wykorzystano nie tylko „wgląd we wnętrze” (introspekcja), ale także metody eksperymentalne — badano siłę bodźca u różnych ludzi i wynikające zeń różne reakcje. Opis tychże, pogłębiony „analizą introspekcyjną”, stanowił podstawowe założenia metodologiczne w psychologii klasycznej, funkcjonującej w nauce na początku XX wieku.

Kierunek psychologicznego myślenia, ukształtowany na początku XX w., znany pod nazwą psychoanalizy lub też tzw. „psychologii głębi” zmierzał przede wszystkim do poznania „wewnętrznej struktury psychicznej” warunkującej określone zachowanie jednostki. Twórcą psychoanalizy, jak wiadomo, był Sigmund Freud, wiedeński lekarz psychiatra. Jest to wielki kierunek psychologicznego myślenia funkcjonujący w myśli humanistycznej, filozoficznej, psychologicznej i pedagogicznej do dzisiaj. Wiele wątków myślowych, ciągle wzbogacanych

49

1

   T. Tomaszewski Główne idee współczesnej psychologii. Warszawa 1986, WP, s. 11.

2

   T. Tomaszewski, op. cit., s. 23 i dalsze.