490 491 2

Niezależnie od budowy i niezależnie od pełnienia dodatkowych funkcji, zawsze są narządami dotyku i stąd ich nazwa.

Odnóża lokomocyjne są bardzo różnie wykształcone i obok podstawowej mogą spełniać różne dodatkowe zadania.

Odwłok składa się z 6—13 segmentów. Ma dwugałęziowe odnóża tylko u staroraków. U pajęczaków odwłok jest całkowicie pozbawiony odnóży, albo występują szczątkowe odnóża o bardzo specyficznych funkcjach, w niczym nie nawiązujących do lokomocji. Poza tym, odwłok jest dobrze rozwinięty i segmentowany (staroraki. skorpiony), niesegmentowany (większość pajęczaków) lub szczątkowy (roztocze).

Głowotułów i odwłok mogą być wyraźnie odgraniczone od siebie, co jest częstsze u szczękoczułkowców, albo obie tagmy mogą być połączone ze sobą, jak to ma miejsce u roztoczy.

Gromada: staroraki — Merostomata

Synonim: Pa/aeoslraca

Diagnoza: szczękoczulkowce mające 6 — 7 par odnóży na głowotułowiu, na odwłoku blaszkowate odnóża z wyrostkami skrzcłowymi. a na jego końcu duży telson, w kształcie kolca.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Staroraki obejmują głównie szczękoczułkowce wymarłe (ok. 5 000 gatunków) i nieliczne współcześnie żyjące gatunki (4). Kopalne były morskie i słodkowodne. Wszystkie współcześnie żyjące są wyłącznie morskie.

Ciało mają zbudowane z jednolitego głowotułowia i segmentowanego lub jednolitego odwłoka. Odwłok jest u części gatunków zróżnicowany na przedod-włok i zaodwłok. Na końcu odwłoka występuje duży telson (ryc. 184, 185, fot. 13), w kształcie kolca. Po bokach głowotułowia na stronie grzbietowej osadzona jest para dużych oczu prostych. Szczękoczułki są małe, zakończone szczypcami. Nogogłaszczki i kolejne odnóża głowotułowia są znacznie większe od poprzednich i ich człony podstawowe zaopatrzone są w wyrostki do żucia (endity). Odwłok również ma odnóża, które są blaszkowate i na tylnych powierzchniach mają drobne blaszkowate wyrostki skrzelowe. Jeżeli występuje, wspomniany rozdział na przed- i zaodwłok, to wtedy zaodwłok jest pozbawiony odnóży.

Staroraki rozdziela się na dwie podgromady. głównie w zależności od budowy odwłoka.

Podgromada: ^f wielkoraki — Gigantostraca

Synonim: Eupterydia

Diagnoza: szczękoczułkowce wymarłe, z odwłokiem segmentowanym, podzielonym na przed-■ zaodwłok.

CHARAKTERYSTYKA OGOlNA

Przedstawiciele tej podgromady (ryc. 184) są wyłącznie kopalne. Były to stawonogi stosunkowo duże, przeciętnie miały ok. 1,5 m długości, ale występowały także okazy do 3 m długie.

Ryc. 184. Wielkorak dcwoński. A — strona grzbietową. B — brzuszna: a — odnóże odwłokowe, o — ostatnie odnóże głowotułowia, t — telson

Wielkoraki pojawiły się w kambrze i wtedy były zwierzętami wyłącznie morskimi pelagicznymi. W sylurze osiągnęły największy rozkwit i przeszły także do życia przybrzeżnego. W karbonie występowały, obok morskich i przybrzeżnych, formy słodkowodne, ale był to jednocześnie okres ich wymarcia.

Miały 6 par odnóży na głowotułowiu. Chelicery były zbudowane z 3 członów i u wszystkich gatunków zakończone były szczypcami. Pozostałe odnóża: pedipalpy i 4 pary odnóży lokomocyjnych były albo podobnie wykształcone, albo ostatnia para była grubsza niż poprzedzające (ryc. 184). Na członach podstawowych wszystkich odnóży zagębowych występowały wyrostki do żucia. Otwór gębowy, w formie długiej szczeliny, położony był za chelicerami, w otoczeniu odnóży z wyrostkami do żucia. Z przodu ograniczał go fałd ściany ciała, zwany endostomą, a od tyłu płytkowata struktura, określana jako metastoma.

Odwłok składał się z 12 segmentów. Podzielony był na przed- i zaodwłok (7 + 5). Każda z tych części była segmentowana. Zaodwłok kończył się tel-sonem, na przedodwłoku występowały płytkowate odnóża, z blaszkowatymi skrzelami na tylnej powierzchni. Pierwsza para była przekształcona w wieczko, przykrywające ujścia narządów rozrodczych. Ostatni segment przedodwłoka był bez odnóży.

Rozwój pozazarodkowy wiązał się z występowaniem larwy, podobnej do larwy charakterystycznej dla kolejnej podgromady: ostrogonów.

491